به فرمان من: همه اخم

با یک مقدمه می خواهم به آب بازی برسم.
در آغاز دهه چهل، حادثه پانزده خرداد سال ۱۳۴۲ که رخ داد ما بی‌خبر بودیم اما کم کم حالیمان شد که چیزهائی در دل حکومت تکان خورده است. تازه ده سال از کودتای بیست هشت مرداد می‌گذشت. ماجرائی که ابعادی جهانی پیدا کرد و همچنان از مسائل مهم دوران بعد از جنگ است.

ایران در همان سال‌های اول بعد از جنگ جهانی، با باج خواهی استالین و ماندن سربازان ارتش سرخ در آذربایجان، یک سال در صدر کشمکش‌های دنیا نشست و به تعبیر برخی از بزرگان اصلا باعث شروع جنگ تازه‌ای به نام جنگ سرد شد. شکایت ایران از شوروی، قهرمان جنگ که به رهبری استالین در همه دنیا می‌درخشید، اولین امتحان سازمان تازه تأسیس ملل متحد بود. رجال ایرانی به بهترین وجهی از آن ماجرا بهره گرفتند، همه رقابت ها و حتی دشمنی‌های داخلی را به پای حاکمیت ملی و تمامیت ارضی کنار گذاشتند و آذربایجان درست یک سال فرقوی و جدا از ایران ماند و در ۲۱ آذر سال ۱۳۲۵ همه چیز به جای خود برگشت.

پنج سال بعدش نهضت ملی کردن نفت رخ داد و در جریانش، هر از گاهی خیابان شهر‌های بزرگ محل اجتماع‌ها و راهپیمائی‌ها بود. باورش دشوار می نماید امروز اما در عکس‌های آن دوران، فاصله ۱۳۲۵ تا ۱۳۳۲، پیداست؛ زنان ساده شهری در کنار زنان چادری آرام و شادان شعار می دهند، مردان از هر طبقه اما مرتب با بازوبندهای مشخص انضباط راهپیمائی را محافظت می‌کنند، پلیس کناری به تماشا ایستاده و حتی نمایندگانی از ارتش هم سوار بر جیپ مراقب‌اند. این باور دشوار اما واقعیت دارد. مگر در نهضت مشروطیت با آن همه اثرگذاری چه شد. در آنجا هم کسی به کسی حمله نکرد. مردمی به مسالمت می‌رفتند شاه‌عبدالعظیم تحصن می‌کردند و نماینده‌شان با دربار گفتگو می‌کرد. به نتیجه شان هم رسیدند.

این حوادثی که دو سال پیش، خرداد ۸۸ بعد از انتخابات ریاست جمهوری، رخ داد و تصاویرش تمام دنیا را در برگرفت از چند جهت جانگزا بود. از خود پرسیدیم یعنی در ایرانی که اول قرن بیستم با نود و هشت درصد بی‌سواد، مردم می توانستند اعتراض کنند و خشونت نبینند و سخره جهان نشوند، دولت‌ها هم بلد بودند مردم را نکشند و الزاما هم به فروپاشی نرسند، اینک بعد از صد سال این همه هنر از یاد رفته است! یعنی با این همه ادعا ایران شده‌ است شبیه به جوامع عقب افتاده دوران جاهلیت. شده‌است الگوی تحرکات تازه اما تلخ خاورمیانه و حالا روزنامه‌ها، به درست یا غلط، می‌نویسند سوری‌ها با مستشاری ایرانیان دارند مردم را گاهی روزی صد نفر می‌کشند به گناه اینکه دست خالی راهپیمائی می‌کنند و آزادی می‌خواهند و صلح می‌جویند. چه راهی درازی به عقب برگشته ایم.

یعنی جماعتی به عنوان حکومتگر و مسئول نظم و امنیت عمومی می خواهند به ما بگویند مردمی که صد سال پیش هم در عین بی سوادی با هم زیستن را می‌دانستند، حالا عوض شده‌اند. در آن زمان که بخشی از اروپا هم دیکتاتوری بود و اصولا هشتاد درصد کشورهای دنیا به نوعی دیکتاتوری داشتند، انقلاب مشروطیت ایران الگو شد، حالا که هشتاد درصد کشورهای عضو سازمان ملل به نوعی مردم سالاری رسیده‌اند، شده‌ایم الگوی کدام رفتار؟!

داستان را ادامه دهم.
پنج سال نهضت ملی کردن نفت که در افتادن با یک غول سرافراز جنگی یعنی بریتانیا بود، چندان اتفاق تندی نیفتاد. گاهی درگیری بود، روزنامه‌ها هم منعکس می‌کردند، مجلس هم زبانش باز بود، دولت استیضاح می‌کرد. می‌گفتند سیا و ام‌آی۶ هم دسیسه می‌کردند، کا‌گ‌ ب شوروی هم بیکار نبود. رزمناو بزرگ انگلیسی آمده و روبروی پالایشگاه نفت آرایش حمله نظامی گرفته بود اما دکتر مصدق به درست به سرتیپ کمال نوشت: خونسرد، و از حسین مکی می‌خواست مردم را تهییج کند برای ملی کردن ولی نه علیه انگیسی‌ها که مبادا اتفاقاتی افتد و مردم ایران وحشی جلوه کنند در چشم جهان.

ده سال بعد از ۲۸ مرداد و سقوط دولت مصدق، وقتی ماجرای پانزده خرداد سال ۱۳۴۲ اتفاق افتاد که نوشته و گفته می شود شروع انقلاب اسلامی بود، یک روز تیر و تیراندازی بود و عده ای که به صد نرسید [مطابق آمار بنیاد شهید] جان دادند هفت هشت نقطه تهران تخریب شد بعد ها آشکار گردید در پیشوای ورامین و در تهران کمتر از هفته گذشته در شهر حمای سوریه کشته شده‌اند.

اما پانزده خرداد 42 چیزی را در دل حکومت پادشاهی تکان داد. تا آن زمان اصلا کسی به شورش خیابانی فکر نمی‌کرد. بعد از آن روز ارتشبد جم در مقام رییس ستاد ارتش و بعد دیگران به فکر افتادند که پلیس باید باید برای روز مبادا مجهز شود. فکرش در جلسات مطرح شد و حاصل آن که چند افسر فرستاده شدند به کشورهای هم پیمان غرب تا مقابله با شورش های خیابانی را بیاموزند چنین بود که یک سال بعد وقتی اعتصاب رانندگان تاکسی در اعتراض به اصلاحات اقتصادی دولت حسنعلی منصور موقع امتحان سیستم بود. دولت در وضعیتی مانند یونان امروز زیر فشار اقتصاددانان غربی می‌ بایست یارانه‌ها را سامان دهد،‌‌ همان کاری که حالا هر روز کاپ افتخارش بالای سر محمود احمدی‌نژاد می چرخد، به همین جهت دو ریال به بهای هر لیتر بنزین افزوده گشت اما شهر‌ها تحمل نکردند-. یک روز دیدیم جیپ‌های ارتشی با یک آرم خوش‌خط نسعلیق «تاکسی دولتی» در خیابان‌ها ظاهر شدند و مردم شوخی کنان با آن ها به محل کارشان رفتند. این حادثه مقدمه‌ای شد تا جناح مذهبی حسنعلی منصور نخست وزیر را ترور کرد و کشت.

اما پاسخ آن اعتصاب و این ترور از سوی حکومت نه کشتار بود و نه غضب، قیمت بنزین گران نشد و یارانه ها ماند تا پنجاه سال بعد دوستان همان بخارائی عامل ترور منصور، به حکومت برسند و حذفش را تبلیغ کنند. اما در آن زمان با خشن شدن صحنه، قیمت ها به وضع قبلی برگشت، شاه در نطقی گفت «مگر منصور چه کرده بود.» و ویترین فروشگاه فردوسی را سیاه پوش کردند با عکسی از منصور و این جمله شاه. درست همان که چهل سال بعد در هاردوس لندن دیدیم وقت مرگ دایانا و دودی الفائد. در مقدمه این تصمیم ها سناتور‌ها که نیمیشان توسط شاه انتصاب شده بودند و نیمی توسط مردم انتخاب، فریاد برداشتند که چرا این همه فشار به مردم، دو ریال برای هر لیتر بنزین و یک ریال به بهای بلیت اتوبوس‌ها افزودن زیاد است و مردم محروم چه کنند. عده ای به ملاقات شاه رفتند. دادگاه عاملان ترور حسنعلی منصور تشکیل شد، البته دادگاه نظامی و کار غلط این که بدون وکیل. اما در نهایت بخارائی جوانی که ماشه را چکانده بود اعدام شد و بقیه به زندانی رفتند که عکس هایشان در هنگام هواخوری و ملاقات با خانواده هست و خود حکایت می کند که زندانشان [وقتی دوره محکومیت را می گذراندند از چه قبیل بود]

آرایش نظامی جیپ‌ها وقتی اعتصاب بنزین با نوشته تاکسی دولتی یک تجربه بود و بعدش جلسات انتظامی امیران ارتش زیاد شد و گفتگو از این بود که باید پلیس سپر داشته باشد، چماق داشته باشد و آب‌پاش داشته باشد، نه اینکه مانند سرباز‌ها فقط تفنگ داشته باشد، گرچه اجازه تیر به آسانی داده نمی‌شد و تیر هم از کمر به پائین بود.

‌همان سال‌ها بود که سپهبد محسن مبصر در مقام رییس شهربانی کوشید درس‌های تازه‌ای را که افسران پلیس در اروپا و آمریکا خوانده بودند به عمل نزدیک کند. بنابراین طرحی به پادشاه داد و بودجه و ملزوماتی خواست که در روز مبادا... اما [به شرحی که در خاطرات ارتشبد جم و سپهبد مبصر آمده]، شاه با دیدن کلمه بازوکا در میان فهرست درخواست‌های شهربانی فریاد کشید: برای چه... لازم نیست. و با وجود اینکه رییس شهربانی سلام داد و اطاعت کرد و گفت هر طور صلاح می‌دانید، اما بددلی در وجود شاه افتاده بود و مبصر به همین دلیل رفت. بعد‌ها ارتشبد جم داماد بزرگ رضا شاه و محرم خانواده سلطنتی هم از ریاست ستاد به دلیلی مشابه کنار رفت. و دیگر طرح مقابله با شورش‌ها هم به دستور شاه منتفی شد.

به همین دلیل بود که پلیس در حکومتی مانند ایران سلطنتی با آن ارتش مقتدر، وقتی در سال ۵۶ مردم باز به خیابان‌ها ریختند اصلا توان و ملزومات و نقشه راه و تدارک مقابله با آن‌ها نداشت، آموزش ندیده بود. و باز غافلگیر شدند و ارتش را به خیابان‌ها آوردند. شاه اصلا باور نداشت که مردم روزی علیه وی تظاهرات خواهند کرد، آن هم در این تعداد. جا خورد و وقتی واقعیت را دریافت به فاصله یک روز برای مردم پیام فرستاد که صدای انقلابتان را شنیدم. اما کسی به گوش نگرفت تا او به غربت رانده شد و حکومت پادشاهی منقرض شد. سه پادشاه پیش از او تبعید شده و در غربت مرده بودند. در مجموع سه تا به خواست مردم و یکی به خاطر باخت در مجادله قدرت.

اما درسی که بعد از انقلاب از سرنوشت حکومت سلطنتی در ذهن‌ها ماند و در اذهان حکومتگران تازه بتواره شد، این بود که باید هر آن مراقب خیابان بود، شورش‌های خیابانی مقدمه فروپاشی است مبادا غافلگیر شویم. در سال‌های اول، درگیری‌های قدرت داخلی و جنگ خارجی توجیهات نسبتا قابل قبولی بودند برای تجهیز مدام پلیس و در عین حال مقابله خشن با هر نوع اعتراض. اما کم کم عادت شد. چنان شد که پلیس مجهز کم آورد، کمیته ساخته شد، کم بود سپاه پاسداران هم به میدان کشانده شدد، باز کم بود بسیج هم آمد، باز کم بود لباس شخصی‌ها هم آمدند. یعنی حکومت همه قدرت خود را، با هر تعریفی که داشت، در مقابل خیابان یعنی در مقابل مردم دید.

اینک وقتی سخن از چرائی گسترش جرم و جنایت می‌رود، سردار فرمانده نیروی انتظامی به درست در مجلس می‌گوید این گستردگی وظایف امکان رسیدن به وظیفه اصلی پلیس -بگو حفظ امنیت مردم- را زمین گذاشته. رییس پلیس به مجلسیان گفت: بودجه لازم است، نفرات لازم است، با سرباز وظیفه نمی‌توان کاری به این بزرگی را سامان داد. و چنین است که کار دولت و مجلس و نیروهای مسلح و چه و چه، همه شده است مراقبت از حکومت. بپرسید در برابر چی. جواب این خواهد بود که در مقابل دشمن خارجی. و چون سئوال را ادامه بدهیم معلوم می‌شود که مشکل همه مردم‌اند. حکومت در حالی که می‌خواهد در مدیریت جهانی دخالت کند مهم‌ترین کار را دفاع از خود در مقابل مردم، در محل تجمع آنها می‌داند.

مسابقات فوتبال دارد مصیبت می شود. برخی بهتر می بینند ریشه فوتبال بخشکد که ناگزیر به هنرنمائی نشوند. فیلم‌های پرخریدار خیلی خطرناک‌اند، ناگهان در سالن مردم برای پگاه آهنگرانی شعار می دهند، سهل است از شلوغی استفاده می‌کنند. حرف‌های نباید می‌زنند. سطح خیابان فقط متعلق به هواداران است که شعار بدهند. و دنیا نیز باید این همه را نبیند و نقاط ضعف را شناسائی نکند.

چنان شده است که رییس دولت دیگر به سفر استانی نمی رود، دفعه آخر، ناسزاها زیاد بود و یک نبشی انفجاری که زیر سبیلی رد شد. سفرهایی که خبرش فردایش منتشر می‌شود، ناگهانی است و بعد قهرمان نوحه خوانی برای جمعیت را سوار بر ماشین ضد گلوله نشان می‌دهد. مطمئن‌ترین جا برای رییس دولت انقلابی شده است سفر به نیویورک. البته به جز محروسه پاستور که گاهی آن جا هم احساس امنیت نمی‌کند. نیویورک خوب است چرا که آنجا مردم ایران نیستند. اگر هستند هم چه باک، محافظت از سران کشورهای عضو سازمان ملل به عهده پلیس آمریکاست.

این مقدمه بود و ذی المقدمه این که در همین زمان از کثرت کار، پلیس مأمور شده که جوان‌های رفته به پارک برای آب‌بازی را به جرم غیرقابل بخشایش شادی جمعی دستگیر کند. باید گفت افزوده شدن وظیفه‌ای تازه به وظایف پلیس مبارک باشد. دشمن در لباس آب‌بازی و شادی آمده و ما باید نیروی خود را جمع کنیم با فرمان «همه اخم». همه چهره‌ها درهم به محل مأموریت برویم. اما در این حال آیا به قول قدیمی‌ها راه آب به روباه یاد نداده اید؟!