زندگی را پانویسی شیرین نوشت

سوکنامه ایرج افشار را برای ویژه نامه یاد افشار بخارا نوشتم . هم اکنون روی میزها و در کتابفروشی ها مجموعه ای دلچسب از ایرج افشار.

شاهکارش در پانویس هاست، از چهل سال قبل عاشق پانویس هایش بودم. آن جا که وسوسه به جان مشتاق می انداخت که حکایت چیست و نمی گفت. رند بود اگر هم می پرسیدی می گفت برو در بیار. اصرار می کردی سرنخی می داد. شتاب نداشت هیچ وقت. به نوشته جناب بجنوردی گریستم، به شرح آن که کتاب هایش را به دایره المعارف وانهاد. نمی دانستم. و یا خواندن آن نوشته به فکر آمدم یعنی ایرج افشار وقتی تصمیم گرفت از کتاب هایش دور بماند، خبری داشت و در دل نهفت که نشان از پایان داشت.

سینه گشاده را بنگر که جز در پانویس ها اشارتی نکرد. حتی وقتی برای شماره قبل بخارا عکس خود را از بیمارستان ینگه دنیا فرستاد. اما وقتی چند ماه قبل در سفرنامه اش خواندم نوشته بود به هتل که رفتم سرم گیج رفت نگفتم که بچه ها را نگران نکنم.[ به این مضمون] با خود گفت باز پانویس زده و پیام داده تا بگردیم و پیدا کنیم. دلم شور افتاد.

با بغض می نویسم. همه کس می میرد. اما کس آن بخت ندارد که چنان به زندگی پانویس بزند که وقت رفتنش آن یک عکس بیرون دهد، یعنی من و ایرج افشار آشنائیم و من به نوشتن آیم تا نشان دهم که در این باب نا آشنای نبودم. اما چه باید نوشت برای مرگ کهنه قباله علم و ادب این ملک، کهنه قباله کتاب و سند.

آسان نبود و نیست نوشتن و گفتن از ایرج افشار، وقتی بخواهی به تکرار و تغزیت تنها نیفتی. وقتی بکوشی تا زیاده نگوئی و کم از زیاد ننویسی. سوگ نامه را به شرح هنرهای خود تبه نکنی. انگار کنی که ایستاده زنده و بیدار، با همان چشمان درشت نگاهت می کند و گاهی به عتابت معلمانه روئی در هم می کشد و اخمی می کند.

ماندم در برابر سپیدی این صفحه که گشوده بودم خجل. روزها این نوشته به تاخیر ماند تا دهباشی نالان خبر داد یادنامه ایرج افشار لحظه های پایانش را می گذراند اگر می خواهی تند باش. چرا نخواهم. اما چه باید نوشت. تا به سرم افتاد به یکی از توصیه هایش عمل کنم. و با شرح آن ها که به چشم دیده ام، و آن چه با من کرده است، خطی از سر دلتنگی از چهره اش ترسیم کنم. به خصوص که این برای ویژه نامه بخاراست که آقای افشار خود چقدر برایش دل می سوزاند و یک بار شنیدم که پشت سر علی دهباشی به یکی که از او دلخوش نبود گفت علی هیزم این آتشدان است. می سوزد اما گرمایش می ماند.

از کجا شروع شد
زمستان بود. با توصیه نامه ای از یک بزرگ، خودم را رسانده بودم به مجلس سنا، در دفتر آقای گیتی نشسته بودم مضطرب. رییس دفتر باید می رفت و جواب می آورد که آیا سید حسن تقی زاده موافقت کرده است که من با وی مصاحبه کنم. در آن ساختمان به نظرم غریب، غریبه تر بودم و غریبگی مجالم نمی داد تا با خواندن چیزی زجر انتظار را کم کنم. به در و دیوار نگاه می کردم و به آدم ها، سال آخر دبیرستان بودم.

آن قدر در خود ماندم و با نگاه در پوست دیگران رفتم تا یک مرد میانه سال باریک با موهای کلفت مشکی آمد و دستش را دراز کرد، بلند شدم با دست اشارتم کرد و رفتم به گوشه ای که چند مبل بود. نشستیم. بی مقدمه گفت می خواهی چکار کنی، گفتم مصاحبه. گفت آقای تقی زاده را خوب می شناسی، بی ادب گفتم خیلی خوب، کمی لبش شکفت. گفت می شود بپرسم چه سئوال هائی می خواهی بکنی، کاغذی از جیب بیرون کشیدم و به ترتیب گفتم مشروطه، استبداد صغیر، ستارخان و باقرخان، دوره آزادی و… وسطش بود با دست اشاره کرد بس است. و گفت به رحمت مصطفوی سلام برسان.و به کارمندان اشاره کرد و افزود خبرت می کنند. و خواست برود، اما پشیمان شد برگشت و به صدای درگوشی گفت اصرارت را بیشتر کن، نومید نشو، این مقالات آخرش را هم بخوان. ادبیات و تحقیقات تاریخی را هم به لیستت اضافه کن. و رفت اما نرفت چون در اتاق و در میان منتظران باید با یکی دیگر هم حرفی می زد. من همین طور که رفتم تا با منشی مجلس سنا خداحافظی کنم یواش از او پرسیدم این آقا کی بودند. او هم آهسته گفت آقای ایرج افشار. در دلم گفتم وای. تا آن زمان تصورم این بود که با یکی از مدیران مجلس دارم صحبت می کنم .. یک اداره جاتی. چه باید می کردم. ترفندی در سرم افتاد و رفتم و همان جا که ایستاده داشت با دیگری حرف می زد با فاصله ایستادم. دید و برگشت و نگاهی پرسان کرد یعنی چه می خواهی. گفتم ببخشید خواستم بگویم مجله آریانا همان طور که نوشته بودید مجله خوبی است من چند شماره اش را دیده ام. چشم هایش را تنگ کرد و گفت کجا نوشته بودم گفتم راهنمای کتاب. گفت کی خواندی گفتم همین دو روزه. گفت دیگه چی خواندی درش. گفتم مقاله استاد مینوی درباره کتاب عبدالله خان مستوفی. تنگی چشمانش بیشتر شد. پرسید خب. یعنی باز هم بگو. گفتم کتاب زندگی من که فوق العاده است اما استاد مینوی چرا فکر می کنند هیچ وقت لغت نخست وزیر به جای رییس الوزرا تخواهد نشست [استاد مینوی در معرفی و نقد کتاب مستوفی چنین نظر داده بود]. تا این را گفتم زد به خنده. حالا می دانست که او را شناخته ام و چنان زیرک بود که فهمیده بود که چند دقیقه پیش، روی مبل، نمی شناختمش. خوب می دانست دارم مجله راهنمای کتاب را به رخش می کشم که گذرنامه ام شود برای عبور. زد به خنده و گفت این را به خود آقای مینوی هم میگی. دیگر اعتماد به نفسم را به دست آورده بودم که گفتم نه خیر. با همان چهره خندان گفت خب چرا . گفتم می ترسم. دستی زد به پشتم و پرسید از کتاب مستوفی خوشت آمد گفتم خیلی خیلی … دو جلد را یک شبه خواندم. اولین امریه را صادر کرد: خب یک معرفی کتاب هم تو درباره اش بنویس. گفتم چشم. نگفتم برای کجا. نگفتم کسی مقاله مرا چاپ نمی کند. نپرسیدم آیا می شود سفارشم را بکنی. خودش گفت دوشنبه آینده ساعت چهار بیا دفتر راهنمای کتاب. گفتم چشم.

چه کشیدم در آن یک هفته ده روز. چند بار کتاب زندگی من عبدالله مستوفی را دوباره خواندم. هنوز بر نسخه ای از چاپ دوم کتاب که دارم آثار و نشانه هائی هست از یک بچه سمج و علاقه مند که نمی خواست این فرصت را از دست بدهد. تصور این که ایرج افشار قرارست نوشته ام را بخواند مانند کابوسی خوفناک بود. چند بار پاکنویس کردم. هنوز روی دفترهای مدرسه می نوشتم و روی کاغذ خطدار. بعد از ظهر دوشنبه کمی زودتر از ساعت چهار رسیدم. در جوی خیابان پهلوی آب روان بود و صدایش در گوش می پیچید. به در خیره بودم و به کسانی که یک یک می رفتند به درون. خیره ماندم تا ساعت چهار شد و وارد شدم. چند تنی از اعاظم ادب نشسته بودند. من چندان اهلی نبودم که بازشان شناسم. سلام کردم. بلند شد مهربان و اشارت کرد. گفت خودت را معرفی کن. کردم و گوشه ای نشستم. با صدائی نه چندان بلند گفت یک استکان از چای من برایش بیار. "چای من" می توانست معناها داشته باشد، اما اهمیتش بیشتر به مخاطب این امریه بود: بابک افشار. او باید چای من را می آورد. بابک دوست از کوچکی من. همان که یک مشت به من زد سر یک چیز بیخودی. و حالا دو سال بود که قهر بودیم . حالا مامور شده چای برای من بیاورد، آن هم از "چای من".

داشت می مرد بابک از این که مجبور به چنین کاری شده، دلش می خواست استکان چای داغ را بکوبد بر سرم. از دستش استکان را گرفتم. زیر لب گفت کوفت بخوری. آدم شده… و این آخری گلایه بود. شکایت از دنیای دون پرور بود. آن "چای من" هم یک آب کمرنگ ولرم بود که خودش می خورد. کاشفم شد که محبت و ترجیحی درش نبوده و چائی که دیگران می نوشیدند چای تر بود.

به روزها و سال های بعد من و زنده یادش بابک با یادآوری این صحنه بار ها از خنده غش کردیم. از تجسم این که اگر در حضور بزرگواران زریاب خوئی، دکتر زرین کوب، احمد آرام، مصطفی مقربی، احسان یارشاطر، یحیی خان مهدوی، حافظ فرمانفرمائیان ما دست به گریبان می شدیم و به هم می پیچیدیم.

اما آن روز آقای ایرج افشار که من هیچ تطبیق نداده بودم که بابک رفیق شیطان و چموش ما فرزند اوست، نوشته ام را گرفت تا بدهد به دست استاد مقربی نگاهی به آن کرد، و با همان نگاه اول به عیب بزرگ نوشته پی برد که گفت این صفت عالی را از همین اول از کله تان بیرون کنید و خط بزنید. بهترین کتاب فارسی هنوز نوشته نشده، بزرگ ترین رجال ایران هنوز معلوم به دنیا نیامده، زیباترین گل دنیا را هنوز کس نبوئیده است و چند مثال و چند بیت آورد.. بزرگان در همین باب گفتند. کجا می توانستم چنین درسی بگیرم. به بیدار خوابی آن هفته می ارزید. هنوز بر سنگ خاطرم حک شده انگار این نصیحت. و نیم ساعتی بعد اذن داد من از دفتر مجله بیرون زدم تا خودم را برسانم به مشتاقان منتظر و اول از همه احوالات بابک را بگویم. اما درس بزرگ تر همان بود که گفت و گفتند. گرچه امروز بی حضورش قصدم آن است که صفت عالی را به کار گیرم و بنویسم که بزرگ ترین خادم کتاب و سند و فرهنگ ایران درگذشت.

در این زمان به در رفته از کلاس ششم ادبی دبیرستان، در مجله روشنفکر خبرنگاری می کردم. مدیر را که دکتر رحمت مصطفوی بود ندیده. کسی نبودم که دکتر به دیدنم رغبت کند. اولین بار که مدیر مرا به دیده گرفت زمانی بود که مانند همیشه حقوق تحریریه عقب افتاده بود. در بالاخانه چاپخانه تابان جلسه گذاشته بودند، من هم پشت فرج الله خان صبا پنهان شده در صف نعال. دکتر مصطفوی رسید. مهشید درگاهی به عهده گرفت و پارسی و کیومرث درم بخش و مرا به عنوان تازه از تخم به در آمده ها معرفی کرد. تا اسمم را برد دکتر که از دائی خود سید ضیالدین طباطبائی نشانه ها داشت گفت ایرج افشار تعریفت را می کرد. و این را که توصیه نامه شفاهی آقای افشار چقدر کارگر افتاد فقط جوان هفده هجده ساله می داند که می خواست راهی بجوید و دل در دلش نبود که مبادا دیر شود نرسیده به مقصود.

روزگاران گشت و گشت. کار من به روزنامه نگاری افتاد و نه بدان جا که امید داشتم و گمان می برد. چیز دیگری شد روزگارم و افتادم به گزارش جهان و هر چه در آن بود، این قدر بود که در مجالس ترحیم گاه به گاه می دیدم آقای افشار را، هر بار پرس و جوئی هم می کرد از کارم به لطف. و شاید هم یک دوبار کاری را خواسته بود که هیچ کدام مربوط به خودش نبود. تا انقلاب رسید. چنان که موج در گذشت و دولت بازرگان هم نماند و انقلاب دوم شد و انقلاب ها. دیگر کاری نمانده بود برای ما، جز خواندن و خواندن و گاهی زدن به کوه. لذت نادر تن سپردن به سکوت کوهستان و فرار از شهری که انگار قرار نبود از فریاد دست بردارد. شهر می جوشید و گاه جان می گرفت، و آبی آسمان در کوه و دشت اطراف آرام جان می بخشید. یک روز، در کوهپایه های کشار بالادست، بالای کن، نرسیده به سولقان، از رودخانه خروشان می گذشتم سنگ به سنگ، دیدم دو مرد شهری با چوب دستی از کوه مقابل بالا می روند. تشخیص نمی دادم کیانند. تا رسیدیم به ده.جلو مسجد و ویرانه خانه دانش که شده بود محل کمیته، دو مرد شناخته شدند: ایرج افشار و دکتر اقتداری.

گفت ناهار چه می خورید و خبر داد که در کیفش به اندازه خود ناهار دارد، ما نیز ناهاری داشتیم . بهترین جای کنار رودخانه را نشان کرد و افتادیم به اطراق. پس نقلی کرد از به کوه زدن ناصرالدین شاه و نقل گفتم از معاصران. ناگهان با دست اشاره کرد چیزی نگو. اندکی فکر کرد تا سخنش را جمع و جور کند و بعد گفت. همین ها را بنویس. یک جور بنویس که بشود چاپش کرد. شماها حالا حالا ها روزنامه و مجله نخواهید داشت برو همان جائی که قرار بود بروی. آن هائی را که مصاحبه کردی جمع کن منظم کن، و با این ها که هنوز زنده اند هم حرف بزن. بعد وتعریف کن برای مردم. و ناگهان بعد سال ها پس داد آن چه را در نخستین دیدار لو داده بودم. گفت مث عبدالله خان مستوفی. نمی خواد دنبال سند بگردی و تحقیق کنی. روان که بلدی بنویسی، همین طوری بنویس. صحنه هایش را بساز. باز شدم همان دانش آموز و اتاق طبقه سوم مجلس سنا. گفتم وقتی تمام شد می خوانید. رند بود به گردنش نیفتاد گفت وقتی چاپ شد البته. من مقصودم این بود که قبل از چاپ بخواند و ویرایش کند و او جوابش این بود که وقت ندارم. که راست می گفت هزار کار نکرده داشت.

یک سال بعدش در حیاط بخش جنوبی لغت نامه و موقوفه دکتر محمود افشار یزدی یک صندلی گذاشته بودم برای دکتر محمود خان و خودم نشسته بودم لب پرچین. مرد بزرگ که یک عمر دیگر می بایست تا دانسته ها را به کار اندازد، فرتوت بود اما می گفت و من می شنیدم. هفته ای یک دو روز خودم را انداخته بودم به خلوت دکتر. او نمی دانست. یک روز سرزده رسید به دیدار پدر، دید نشسته ام سر خوان. از پله ها آرام آمد پائین. بلند شدم و به صدای بلند به پدر گفتم ایرج خان هستند. توجه نکرد به کار من و گفت شکار خانگی می کنی. خندیدم. گفت نگفتم بزن به صندوقخانه من. گفتم آقای دکتر صندوقچه همه مردم ایران اند. گفت شانس آوردی رفیقت این جا نیست وگرنه درصدش را باید بهش می دادی. گفتم برایتان چای بیارم. گفت لازم نکرده، آدم هست.

کتاب از سید ضیا تا بختیار در آمد. دادم بابک نسخه ای برایشان برد. برگشت و گفت داشت و خوانده بودم. گفتم چیزی نگفت. گفت نه. و چندی نگذشته از چند سو انتقادها نوشته آمد. همه درست و به جا. یکی هم نقد معلمانه دکتر ایرج وامقی. و هفته بعد دیدم زیر این نقد پانویس نوشته است: "از هر چه بگذریم این یک حقیقت است که بهنود با این گزارش شیرین کسانی را به خواندن تاریخ معاصر کشانده که هرگز گذارشان به این جا نمی افتاد". و برایم پیغام کرد که نقد ها را جمع کن و در چاپ کتاب را درست کن.

مرگ بابک

وقتی دور ماندم از شهر و از کوه پایه های کشار و از او. نامه نویس شدم برای او که ید طولائی داشت در نامه نوشتن. و گاه نامه اش می رسید. هرگز تعارف و حروف زیادی در کار نبود. همیشه خبری و سراغی و غیرمستقیم راهنمائی به خواندن کتابی یا حتی گاه موضوعی برای نوشتن مقاله ای. تا رسید به زمستان 82 .خبر داده بود در راه سفری به دورتر ها می آید لندن. بال گشودم. نامه بعدی نوشته بود برنامه ام این است که به دیدار فلان بروم و هم سفری کوتاه به اکسفورد، و آن گاه دو روزی گذاشته بود برای بریتیش میوزیوم. نوشته بود هر جای این برنامه
را می توانی بیا، اما احساس وظیفه نکن. تلفن کردم که هستم و می آیم گرچه می دانم آدم هست.

نزدیک شده بود تاریخ سفر که یک روز شنیدم صدایش را در پیامگیر که: "دوستت رفت لابد خبر داری. من نمی آیم". همین. بله همان روز خبر شده بودم که بابک افشار به سکته ناگهانی درگذشت. چه فاجعه ای.

می دانستم چقدر نگران بابک است. نگران شتاب هایش بود، نگران کم نظمی اش. روزی که انجوی شیرازی رفته بود و ما را تنها گذاشته بود، در تکیه نیاوران، اول کاشانک. مجلس گرفته بودیم. وقتی حاضران رفتند. نشسته بودم روی تخت تکیه همراه با دکتر شرف و دکتر مقربی و جناب احمدی بختیاری و اسماعیل نیاورانی، پدر مرده ای بودم. آقای افشار گفت سید جا داشت ده سالی دیگر بماند. زلال شده بود، اگر بچه داشت همین کارها را شاید نمی کردند که تو و علی کردید. باز پانویس زده بود. باید می گشتیم تا در یابیم چه گلایه از روزگار دارد.

روی پله های تکیه، بدرقه اش می کردیم علی دهباشی و من، یکهو برگشت و پرسید تو که سیگار نمی کشی. عتاب نبود، حتی حکم و دستوری هم در کلامش نبود. پانویس دیگری زده بود. باید می فهمیدیم از چه می نالد. گرچه همان فردایش به بابک گفتم نکش سیگار این لعنتی را، نگرانش کرده است. گفت من را نمی گوید ترا گفت. من هم به طعنه گفتم نه جان خودت علی دهباشی را گفت.

نبودم که بدانم، نیامد و ندیدمش تا بدانم که از رفتن بابک چقدر خست، چقدر کاست. اما می دانم.

آخر بار که دیدمش در خیابان اصلی دانشگاه تهران، وقتی بود که دکتر زرین کوب را تشییع می کردیم. با او و دکتر کیکاووس جهانداری همقدم شده بودیم،در پایان کار گفتم کجا می روید برسانمتان گفت نه. برم سری به این کتاب فروشی ها بزنم. کمی بی حوصله ام. و پیش از رفتن متفکر ایستاد و گفت ببین باج به روزگار نده. وقتی نوشتی پایش بایست دیگه.
این هم درسی دیگر بود که باز همچون پانویسی به کتاب زندگی زد. می دانستم به که می گوید و به چه اشارت دارد.

اینکش باید در لابه لای کتاب های هر کتابخانه ای جست، روانش آن جاست. کفش سخت کوه و چوبدستش مانده، و هم صدها برگ یادداشت مداومش. و از این ها مهم تر، حضورش، نگرانی هایش، اطمینانی که در هرکس به وجود می آورد تا یادگاران پدرانشان را به او سپارند. بی او چه کس معتمد همگان است، از غلامحسین خان مصدق تا عطیه خانم همسر تقی زاده، از معیرها تا قجرها و همه کس. بی او چه کس دلمشغول کتابی است که در گوشه موزه ای در اسلواکی دور افتاده، بی او چه کس دست به پشت نسلی خواهد زد که می آید.

حکایتش در دل صد کتاب باقی است و خواهد ماند. حکایت مردی که این سرزمین را و ادبش را، و فرهنگش را چنان دوست داشت که خانه به خانه، کوه به کوه، مسجد به مسجد و کوی به کوی، هر جا نشانی می یافت اگر چین بود یا ماچین، سر در پی اش گذاشته می رفت. زندگی ایرج افشار پانویسی بود بر کتاب زندگی این سرزمین.