روزگار ابرمردان گذشته آیا؟

این مقاله ای است که برای شهروند امروز نوشته ام

از همان سال های 390 شمسی که حکیم ابوالقاسم فردوسی درگذشت و چیزی نمانده هزار سال شود، هر روز که گذشت، جهانیان بیش تر دریافتند که ابرمرد نه میان اصیل زادگان و دارندگان فره ایزدی، بل به همت بلندست که ساخته می شود و هم به زمانه ای که در آن مجال نفس یافته است. اولی در ید اختیار آدمی است و دومی نه. با گذر روزگار بر آدمیان ثابت شد که ابرمرد تنها با داد و دهش فریدون نمی شود و چه بسا نکته ها در آن است باریک تر زمو. بدان سادگی نیست که "تو داد و دهش کن فریدون توئی".


تاریخ نوشته است چندان که محمود غلزائی از قندهار به راه افتاد و با لشکری از طالب های پا برهنه و در حال گاز زدن ترب، آب ندیده و خرج سلمانی و سلیمانی نداده، پایتخت بزرگ ترین امپراتوری شرق را گرفت و آخرین پادشاه رسمی صفوی را از میان حرمسرایش بیرون کشید. در شهری که همه بازرگانان اروپائی زمان در آن جا نمایندگی و انبار داشتند. در باغاتی که رشک بهشت بود و صدها بود که امروز یکی دوتا یشان مانده زیر بار برج ها. محمود تاج شاه اسماعیل بر سر نهاد اما چه جای ابرمردی. نه کسی در خاندان به حرمسرا پرورده صفوی غرور ابرمردی داشت نه محمود که بیچاره عقل بر سر این ماجراجوئی گذاشت و سرانجام چندان زخم هائی در تنش زد و عفونت گرفت که کس به نزدیک شدن به او و کوفتن توپوزی بر سرش رغبت نمی کرد و این کار تنها از پسرعمویش اشرف برمی آمد که چیزی کم و فزون از محمود نداشت. تاج اسماعیل بازیچه کوی شد.

اما چندان که آدولف بچه یتیم اتریشی در پایان جنگ جهانی اول دید که فقر و تباهی دامنگیر زادگاهش شده و قصرهای امپراتوری جهانگشای نوادگان ماری ترز دهان باز افتاده با محافظان گرسنه. و دانست که دیگر این جا چراغی نمی سوزد سراغ جائی را گرفت که غرورش بیدار باشد. به آلمان رفت و دید آنان به اضمحلال تن نداده اند. پس همت بلند را در شوره زار صرف نکرد. شد عقاب برچسگادن و نام خود بر صحیفه عالم زد و سرانجام به عنوان آخرین فرمان سرباز محافظ خود را خواست و آخرین فرمان "پیشوا" را دیکته کرد. "چهار گالن بنزین بخواه. چندان که صدای تیر از درون اتاق من برآمد تن بی فرمان من و اوا را برکش بیرون پناهگاه و آن بنزین بر ما بریز تا چیزی از ما به دست روباهان نیفتد".

بد بود، بدی کرد، جان آدمیان را گرفت – چنان که همه ابرمردان تاریخ تا ابرمرد نامیده شوند گرفتند – اما به میلیون ها غرور باخته غرور بخشید. داد و دهشی هم در کارش نبود. پی این آدرس غلط نرفت که شاعر بزرگ ما داده بود. هرگز به تن عبای فریدونی نکرد. هیتلر بود. از سرزمینی برآمده بود که هنوز کاخ ها و برج هایش می گوید که قرن ها غرور پرورده است . به زبان نیچه فریاد زد و پسزمینه فریادهایش نوای واگنر بود. در سکوت نبرد من را ننوشت. خالی نبود. دروازه براندنبورگ دکور نبود، چنانش نساخته بودند که بنای دکوری قادسیه را صدام در بغداد ساخت که امروز روز سیاحانی که به بغداد می روند حتی کنارش عکسی نمی گیرند از ترس آن که بر سرشان نریزد. که تاق نصرت های باسمه ای را جز این سرنوشتی نیست.

با این همه هیتلر آخرین کسی که ابرمردی خواست و لباسی درخور اندازه برای خود دوخت و آن را پوشید. و آمریکا تا او را نکوفت ابرقدرت نشد. و آمریکا تنها ابرقدرتی است که هیچ ابرمردی آن را نساخته است. پس قانونش به نام انسان نوشته شد و چون چنین روزگاری رسید، دیگر معجزه از هیچ ابرمرد قهاری طلب نمی کند. ابرمردی بعد از آن با بشر ییگانه شد که مدعیان یافت که موضوع طعنه شدند. موبوتو بود که در تخت دو تنی طلا نشست در میان فقر سیاه، ایدی امین بود بر تخت روانی نشست با صد و بیست کیلو وزن که بر پشت تاجران انگلیسی نهاده شده بود. هایله سلاسی جانشین صبا بود که مردمانش در اریتره به نداشتن صدهزار دلار هر سال صد هزار می مردند و لاشه شان خوراک کرکس ها می شد، و او در نود سالگی نشسته بر تخت مروارید با چهار شیر حبشی در نقش محافظ، هفت میلیارد دلار در حساب های بانکی خود داشت. این مرد روزگاری از نظر تشریفاتی نفر اول جهان بود، قدیمی ترین امپراتور جهان، ولی وقتی گیر سربازان گرسنه هایله ماریام افتاد موشی هم نبود. ابرمردان مرده بودند.

پس ابرمردی تا در دستور انسان بود و بشر چشم انتظار ابرمرد چنان بود، پشتوانه ای فلسفه ای می خواست، پسزمینه ای از غرور و سرفرازی. و خشمی عمومی طلب می کرد ، نه غرورباختگی، نه فلج جمعی چنان که در گتوها و اردوگاه های هیتلر و استالین دست می داد به قربانیان، بلکه خشمی که اگر نظم پذیرد آهن را آب کند. خشمی که بتوان از آن هیمه ای آورد برای تنور ساختن. نه خشم فروخورده ای که تنها ویرانی می آورد، که در شرق معمول است بعد سقوط ها و بازماندن قصرها، چنان خشمی که به بغدادیان دست داد بعد از فروافتادن تندیس صدام و فروافتادن فواره ای که به نشان حضور سردار قادسیه در قصرهایش می جهید. خشمی که ابرمرد می سازد – یا او را پرواز می دهد – چنان است که بعد از جنگ اول هیتلر طببید و بعد از جنگ د وم آدنائر در پستو داشت و هم بکت. و البته هم ویلی برانت و پوپر و واگنر.

راست گفته اند که ابرمرد در شوره زار نمی روید. با جامعه خود نسبت دارد، بدل خود را همزادست.

اما ابرمردان نیازی نیست که فریاد کنند و لشکر بیارایند. گاه فقط نوشته اند چنان که مارکس نوشت و انگلس. که هنوز از چشمه تفکراتشان بشر سیراب می شود. چنان که انیشتین.
و چون حکایت به قرن بیست و یک رسید، ابرمردانش نه چونان هیتلر و استالین و دیگر نام آوران عرصه قدرت، بلکه از جای دیگر سر می آورند. ابرمردان امروز استیفن هاوکینز ند روی صندلی چرخدار با اندامی که هیچ فرمان نمی برد و مغزی که در کائنات می کاود. همتی که رها نمی کند. نمی خوابد. منصرف نمی شود. تازه همین روزها تاریخ علم نوشته است. ابرمرد این زمانی گاهی از گاراژ خانه پدری آغاز می کند چنان که بیل گیت کرد. نه که چون ثروتمندترین عالم شد، بلکه چون به خرد خود زندگی جهانیان را بیش از ابرقدرتان فریدونی و ضحاکی دیگرگون کرد.

همین هفته پیش باز چندان که جمعی گرانقدر از نمایشگران جهان گرد آمدند. این بار در ادینبورو. و باز چندان که مقدرست شکسپیر خواندند و برای هزارمین بار به نمایشش گذاشتند و به هزارم طرز خواندند و بازیش کردند، باز رسانه ها پر شد از تمجیدها از مردی که به ابرقدرت باور داشت. چنان که دو شب پیش وقتی در رویال آلبرت هال لندن مجموعه ای اجرا شد از موزار تا موسیقی سازان معاصر، چندان که کار به بتهوون رسید در سی مانور. پیدا بود که همگان در سری دیگرند. و بتهوون هم از آن هاست که ابرمرد را باور دارد. و ما باور داریم که خود ابرمردی بود.

و همین ها، از شکسپیر، حافظ، بتهوون و آنیشتین هستند که نمی گذارند باورمان شود که بی ابرمرد می توانیم زیست. هر چه به خود گفته باشیم روزگار ابرمردان گذشت.