شکوه جام جهان بین دارد می شکند

شهروند امروز صفحه ای دارد به اسم عکس نوشت. این هفته بر ذیل عکسی که می بینید این را نوشته ام.

این عکس سیاه و سفید که از اجزای آن دو نفر سمت چپ زنده اند و دو نفر سمت راست مرده، در یک سو رونالد ریگان و مترجمش راسکفسکی را نشان می دهد و در چپ میخاییل گورباچف و مترجمی که نامش را نمی دانم. اهمیت عکس بدان است که به گفته تحلیلگران در همین گفتگو جنگ سرد پایان گرفت. به زبان دیگر حاصل همین گفتگوها بود که جهان ناگهان دگرگون شد.

گرچه تا پنج سال بعد از این اتحاد جماهیر شوروی زنده بود اما همچون بنائی کهنه بود که بر سر خراب کردنش تفاهم جهانی وجود نداشت. همه می ترسیدند از سقوط دایناسوری با هزاران کلاهک اتمی و آمادگی شدید مافیاگری، تا مبادا جهان به آشوب کشیده شود.

در عکس پیداست که هر دو رییس تمام حواسشان را داده اند به مترجم هایشان که دارند تعارف های قبلی را ترجمه می کنند، اما آن چه تاریخ را تغییر داد گفتگوهائی است که چند دقیقه بعد از این عکس، با بیرون راندن خبرنگاران و عکاسان شروع شد و شرحش را نوشته اند چند تن از حاضران. در آن جلسه گورباچف با همین مترجم حضور دارد و ریگان را یک گروه هجده نفری از استادان دانشگاه و متفکران سیاسی و اقتصادی آمریکا همراهی می کنند. گورباچف با هوشی که داشت، با اطلاعاتی که داشت، با خبری که از اهمیت کارش داشت نیازی به مشاور نداشت. او درست بیست سال کوچک تر از ریگان بود، و برخلاف ریگان که همه عمر را به بازیگری و نمایش گذرانده بود و هنوز هم داشت نقشی را بازی می کرد، گورباچف هیچ لحظه ای از عمر را انگار به هدر نداده بود. تا روزی که سوسولف مغز متفکر شوروی بعد از استالین، به پولیتبورو سالخورده و زنگ زده حزب کمونیست گفت اگر امیدی هست به همین جوان است.

سوسلف وصیت کرد و درگذشت، چنان که چرنینکو سالخورده هم. پس شوروی از سی سی یو به در آمد. سر دو راهی بودند، بنا به وصیت سوسولف نه حیدر علی اوف بلکه میخائیل گورباچف برگزیده شد. و تا او به اتاقی وارد شود که قبل از وی لنین، استالین، خروشچف ، برژنف و کوتاه مدتی سوسولف و چرنینکو در آن نشسته بودند، سفری رسمی به لندن کرد، که انگلیسی ها در شناخت چم و خم کرملین خبره بودند. دستگاه اطلاعاتی بریتانیا کشفش کرد و همان ها وی را به دیدار خانم تاچر به خانه شماره ده داونینگ استریت بردند. عکسش به جهان مخابره شد تا روزی که به رهبری رسید جهانیان از ارشیوهای خود آن عکس را بیرون بکشند.

از همین رو، در اولین برخورد ریگان و گورباچف در نوامبر 1985 در ژنو، دستگاه اطلاعاتی آمریکا به هم ریخت. چیزهائی می شنیدند و کسی را می دیدند که توقعش را نداشتند. اوج رویاروئی دو ابرقدرتی بود که از آخرای جنگ جهانی دوم رقابت را شروع کرده بودند، از همان روزهائی که متحد هم بودند و هنوز هیتلر زنده بود. اما حالا همان روس ها نه یک پیرمرد دنیاشناس همچون سنگ [همچون گرومیکو] بلکه یک جوان پرشور و پرتلاش را به رهبری برگزیده بودند که تا در ژنو با ریگان روبرو شد دستش را پیش آورد و گفت آمده ام خبر بدی به شما بدهم . می خواهم شما را از داشتن یک دشمن بزرگ محروم کنم .

مترجم ترجمه کرد و ریگان تعارف هالیوودی نثار کرد و ندید که چانه گورباچف چرخید از نومیدی. نومیدی از این که چنین فرصتی دارد از دست می رود. اما در روزهای بعد چنان که نوشته آمده ریگان از نزدیکان ترین همتایش یعنی خانم تاچر خواست و به اطلاعاتی دست اولی درباره وضعیت شوروی و نظرات گورباچف دست یافت که کارهای بعدی را زمینه ساز شد. باید او را باور می کردند.

حاصل آن اطلاعات، اجلاس ریکیاویک بود. یکی از مشاوران ریگان جک متلوک در کتابی به نام "ریگان و گورباچف .چگونه جنگ سرد به پایان رسید"، با همه علاقه ای که به رییس سابق خود دارد فاش می کند که در ریکیاویک گورباچف به تنهائی یک هیات بیست نفره دانشمند و متخصص آمریکائی را از نفس می انداخت و به تعجب وامی داشت . اما راست نوشته است افسوس، آن ماشینی که گورباچف فرمانش را به دست گرفته بود به روغن سوزی افتاده و مشکلاتش تلنبار شده بود. گورباچف می دانست که این ماشین فقط می تواند تخریب کند و مهابت رزمی خود را بفروشد. آمده بود بگوید برای همه بهترست که تمامش کنیم.

حاصل این دیدار فقط دیواری نبود که در برلین فروریخت و جهانی را به شگفتی انداخت. فقط فروافتادن یک به یک دیکتاتوری های نوع روسی در اروپای شرقی نبود. بیش از این ها بود و بیش از آنست که تصور می رود.

در دو سوی جهان دو قطبی شده بعد از جنگ جهانی دوم، هزاران و میلیون ها آرمانخواه بودند. بسته به این که سهم کدام سوی جهان شده بودند، بسته به این که در شرق افتاده بودند یا در غرب سیاسی عالم، بسته به این که حکومت بالای سرشان رو به کعبه کرملین داشت یا رو به معبد واشنگتن، رویائی دیگر داشتند. رویای نبرد آخر حق و باطل. و باطل از دید آرمانخواهان همان بود که حکومتشان با آن نبود. پس در ایران و اردن و یونان و اسپانیا و آمریکای لاتین با حکومت های هم پیمان واشنگتن، آرمانخواهان چپ در زندان بودند. در لهستان و بلغارستان و چکسلواکی و سراسر جمهوری های شوروی آرمانخواهان لییرال و دموکراسی طلب به بند کشیده بودند. همین ها گاه از زندان به حکومت می رسیدند، در اثر انقلابی و یا کودتائی، و بازی تکرار می شد. جنگ سرد بازی را تمام کرد.

اگر در زبان فارسی دنبال معادل و شاهد بگردیم نوشته نورالدین کیانوری است که همزمان با اجلاس ریکیاویک در زندان اوین بود، اعتراف هایش را کرده و می خواست جوانان و توده حزبی را از زیر ضربه ها به در برد و تنها امیدش به مسکو بود. می پنداشت جنگ ایران و عراق و ملاحظاتش، فشار آمریکا بر جمهوری اسلامی همه و همه تهران را وادار می کند که رعایت مسکو را بکند. و تا جنگ سرد زنده بود، می پنداشت می تواند خیلی نگران نباشد. اما وقتی ماه ها بعد از اجلاس ریکیاویک شنید که چه شد. چاره ای نماندش جز همان که گفته است" یلیتسین مامور سازمان سیا آمریکاست، حتی گورباچف هم بعدا فاش خواهد شد که از خودشان است."

این تنها مفر باقی مانده بود برای نسلی از آرمانخواهان چپ که پیرانه سر شاهد آن شدند که شکوه جام جهان بین شکست.