بازم، رییس نظمیه آخه این چه وضعیه

این مقاله را که وقت درگذشت علی حاتمی نوشته بودم این هفته در سالمرگ او برای مهرنامه فرستادم که صفحاتی را به شاعر سینمای تاریخ اختصاص داده بود

وقتی علی حاتمی تن رها کرد، بعد بیماری، بعد رسیدن به عرفانی ناب، بعد تمرین رها کردن و
مکاشفه در دل سپردنی دیگر، هیچ قلم نمی رفت تا کلمه ای در رثای او بنویسم که عمری را می شناختمش، خوبش می شناختم. این دل آواره و هرجائی را. از همان اول هم شتاب داشت. با اشک وقت به خاک سپردنش گفتم شتابت برای این بود. اینکا سبکی و بی وزنی مطلق. انگار باز رندانه خنده ای کرد در پاسخ.

همان شب در یادداشت هایم نوشتم: باز یک بار دیگر این ماجرا رخ داد، کسی از اهل این دیار را تا بود قدر ندانستیم و وقتی رفت هزاران نفر به تشییع آمده بودند و چه غوغای دکانداری و مصادره نام و ... که گویی در این کار تواناتریم تا قدردانی در زمان بایسته. حتی کسانی که در بودن علی حاتمی او را طاغوتی و صاحب دکان سمساری و متخصص نبش قبر فراماسونها و ... لقب داده بودند، به تجلیل افتادند. باز مرگ پرده پوش آمد.

و همان شب گشتم و در کتابچه آبی یادداشتی دیگر یافتم. متعلق به دورانی که علی در رنج تن بود و تکیده چنان که انگار می خواهد محو شود و هیچ نگرانی جز سرنوشت لیلا نداشت.

کمی مانده تا سی سال شود. ظهر روزی دل جلو اداره نمایش منتظر داود رشیدی بودم که تازه از فرنگ بازگشته بود و صحنه تاتر ایران با وجود او رونقی و به در انتظار گودو جانی گرفته بود. آن روز جوانی لاغر همراه با داود از پله های اداره تئاتر پائین می آمد، کتابچه ای مثل کتابچه مشق بچه ها را در دست لوله کرده بود. گمنام بود و گرم و علاقه مند. عاشق نمایش و نمایشگری. داود رشیدی وقتی شهر منتظر بود تا گودویی دیگر را به صحنه برد، نمایشنامه این جوان را در تئاتر سنگلج به صحنه برد.

در شب های تمرین، آن جوان، نویسنده نمایشنامه حسن کچل یعنی علی حاتمی با پرویز فنی زاده جفت شده بود. یکی از همین شب ها، در کنار نرده های پارک شهر، دریافتم که حافظه اش گنجینه ترانه ها و متل های متروک است. تمام شدنی نبود با ریتم می خواند و پرویز، آن استعداد ناب سیال، همراهی اش می کرد. نمی دانم از کجا این همه ترانه از یادرفته را جوریده بود و غبار ۱۰۰ساله را از آن ها پاک کرده بود، هرجا گیر می کرد، درجا می ساخت. و فقط وقت خواندن آن ها بود که بر حجب و حیایش فایق می آمد. به این ترتیب بچه خیابان ری، دانشجوی هنرکده، عاشق نمایش های ضربی، وسط صحنه هنر شهری پرید که در نیمه دهه چهل، تاتر و نمایشش هم به دنبال ادبیات و شعرش رنگ یاس و نومیدی گرفته بود. این بدیهی ترین واکنش شکستی بود که ده سال پیش از آن /کودتای ۲۸ مرداد/ بر آرمان های نسل بعد از جنگ وارد آمده بود. در شادترین و آهنگین ترین لحظه های هنر، در آن سال ها، تلخی شکست و تباهی احساس می شد. چنان که ترجمه های رایجش سارتر و کامو بود، مجسمه هایش هیچ پرویز تاونلی، گرافیکش خنجرهای معلق در فضای مرتضی ممیز، تاترش در انتظار گودو، ادبیاتش عزادارن بیل ساعدی و شعرش خنجر و درخت و خاطره شاملو. آری چه در ضربی های شهر قصه بیزن مفید و چه در حسن کچل، علی حاتمی کسی بود که به حال دیو می گریست و دیوی که از حسن تمنا می کرد شیشه عمرش را به زمین بکوبد، همیشه یک مضمون تکرار می شد. علی خود می گفت: پا به پای شادترین ترانه می توان گریست.

بعد از حسن کچل، علی حاتمی آشنای شهر شد، فقط مانده بود که یکی مثل علی عباسی پیدا شود و امکان آن را پدید آورد که خواب های رنگین علی و آن ترانه ها و واگویه ها در قالب سینما شکل گیرد که پیدا شد. بعد از چند فیلم کوتاه تبلیغانی راهی سینما شد و سینما از او رنگین. در همین زمان بود که علی حاتمی علاقه ای سیری ناپذیر به خواندن بلکه بلعیدن ادبیات کلاسیک و تاریخ ماقبل از معاصر پیدا کرده بود. شاید هیچ کس مانند او، سطر به سطر روزنامه اعتمادالسلطنه را نبلعیده باشد. ادبیات و تاریخ را تصویری می دید، و دکوپاژ شده. در همه فیلم هایی که ساخت، آشنایی اش با توده و فرهنگ مردم آشکارا بود، حتی پیش از آن که در ساختن فیلم متبحر شود، پرداخت صحنه های عاطفی و مردم آشنا در طوقی و بابا شمل مردم را به سینما می کشاند. تا آنکه سرانجام در سلطان صاحبقران آرزویش برای تاریخ سازی، جامه عمل پوشید و از متن توده به تصویر کردن داخل حصار دربار و حرمسرا، پولتیک و تشریفات رفت. و از عهده برآمد.

اگر دایی جان ناپلیون ناصر تقوایی را استثنا کنیم، سلطان صاحبقران تنها سریال تلویزیونی جدی بود که سال ها بعد از آمدن تلویزیون به ایران اثر این رسانه را نشان داد. سلطان صاحبقران جیغ مورخان پرابهت را درآورد، گویی پیش از آن کسی به خود جرات نداده بود تا به تاریخ دست آندازی کند و نگاه تاریخی منتقدان هم در حد تاترهای تاریخی لاله زار متوقف مانده بود که هنوز سریال پخش نشده، تیغ برکشیدند. آن یکی اندازه قد امیرکبیر را، دیگری لباس مخصوص سلام ناصرالدین شاه راه، سومی قیافه قهرمان های سریال در شباهت با امین السلطان و امین الدوله و دیگران را زیر سوال برده بود. ناگهان مورخان به طرفداری از ملیجک و ناصرالدین شاه و امین السلطان به صحنه آمدند. اما علی حاتمی کاری کرد کارستان، تاریخ محمل و بهانه او بود. هرچه فریاد زد، من مستندساز نیستم، تصرف در زمینه تاریخی حقق من است کسی گوش نداد. با همه بدعهدی ها، با آن که سریالی چنان پرهزینه و زیبا سیاه و سفید ضبط شد، با آن که طرفداران نظریه شاه کشی می آموزد با پخشش مخالف بودند، علی حاتمی جامعه ای را پای تلویزیون نشاند، تا به مرگ امیرکبیر بگریند و به زالو انداختن به مقعد همایونی بخندند، و از تنهایی ملیجک غصه بخورند و بر دلاوری میرزا رضا آفرین بگویند، اشرافیت خط و نشان کشید و اشراف زادگان کار را به شکایت کشاندند. این شد سرنوشت علی که دیگر دامن تاریخ را رها نکرد و متقدان آماتور و حرفه ای هم او را رها نکردند تا آخرین بار در هزاردستان که ده ها مورد یافتند که اصالت تاریخی رعایت نشده است. اما دیگر پس از سی سال علی حاتمی به این خرده گیری ها خو کرده بود.

شاید باور نکنید، علی بالاخره هم این دوله ها و سلطنه ها را نشناخت و مرد. او کاری به واقعیت ها نداشت، کشف یک ترانه و ضرب المثل و مثل و نقل کوچه و بازار برایش ارزشی برابر با کشف یک چاه نفت داشت. چنان که شبی تلفن کرد، این تصنیف دوران ناصری را یافته بود: رییس نظمیه آخه این چه وضعیه! سال ها این بیت، بعد از سلام و علیک، مدخل گفت و گوهایمان بود. گاه در لحظه های شاد همدیگر را رییس نظمیه می خواندیم و گاه در لحظه های غم و درد، مثل روزی که زنگ زد تا آن خبر دردناک را بدهد که پرویز فنی زاده خرقه تهی کرده است، باز همان بیت از آن ترانه قدیمی، بر زبانش جاری بود. منتها این بار به آهنگی محزون انگار اعتراض و فریاد و آه رییس نظمیه، آخه این وضعیه! و گریست. علی حاتمی، ستایشگر سنت و گذشته بود و این عشق ستایش آمیز را حتی نثار اشیای قدیمی می کرد گویا در گذشته زیبایی و اصالتی می یافت و در گذشتگان صداقتی. به یک چراغ موشی، گفتگوی عاشقانه و معصوم پدری با فرزند، زنی با شوهر، دوستی با دوست، به یاس های لای سجاده مادر بزرگ، هندوانه در حوض، لاله ای کنار پنجدری، رحلی کنار ارسی، قلمدانی، خط خوشی، قلمتراشی... دل می بست روحش متعلق به دوران پلاستیک و ماهواره و جین نبود.

حتی وقتی سوته دلان و مادر را ساخت که از فضای قجری بیرون بود، باز هم گلدان شمعدانی، لاله، تخت شیرازی و شعرگونه گفتن و قدیمی عاشق شدن را دید. در دهان قهرمان هایش چه ملیجک بودند، چه امیر، چه سلطان بو، چه میرزا رضا، امین السلطان بود یا ستارخان، عضو کمیته مجازات بود یا شعبون... شعر و ترانه و محبت می کاشت. و آن قدر در این کار پافشرد که امضایش شد مهر استاندارد اصیل سازی در سینمای ایران.

او را یه یاد می آورم، دی این سی سال، همیشه همه چیز را در کادر و تصویری و برای سینما می دید. صدای پای سهراب را فردای روزی که آرش در آمد خواندم، از این شعر ده ها تصویر گرفته بود و می گفت پدری که تار می زد و تار می ساخت. نقاشی که قفس می فروشد، پاسبان های همه شاعر هوس کرده بود همین را بسازد، در قالب فیلمی. اگر سهراب اجازه می داد آماده بود. در کنار کتاب ورق ورق شده روزنامه اعتمادالسلطنه، ده ها صحنه را ضربدر زده: خاصه تراش همایونی، پیران باکره در حرمسرا، معین البکا، حمام کردن ملیجک...

سرانجام دنیا را به شکل ساخته هایش در آورد، همچون مادر کارهایش را کرد، شکر و زعفران حلوا را گذاشت، نماز خواند، دور و بری ها را با هم و با سینما مهربان کرد و در تشییع جنازه اش دیدم که منتقدان و مخالفانش هم به دیگران دوخته شده بودند، علی سرانجام زری همسر و همدلش را عزت الدوله کرد در مرگ امیر، لیلا ثمره عمرش را لیلای دلشدگان کرد و در غم فراق گریان و رفت.

وقتی روزنامه ای که بارها دشنامش داد، درگذشت او را به عنوان کارگردان نامدار سینمای ایران درگذشت خبر داد، به رندی اش پی بردم، مگر نه آن که دو سه سالی بود افتاده بود در پی یافتن معنای رند و هرچه را در هرکجا درباره حافظ و رندی حافظ نوشته شده بود، خواند. تا رند شد. مگر نه در میان انبوه آن ها که جلو تالار وحدت برای تشییع جنازه او گرد آمده بودند، از دشمنانش هم بسیار بودند.

در حیاتش او را چنان که باید تحویل نگرفتند. هیچ کس را تا زنده هست ارج نمی نهیم. رادیو تلویزیون که پس از مرگ او سنگ تمام گذاشت و یک هفته ای به هر ترتیب نامش را تکرار کرد، در اوج بیماری علی، وقتی که طبیبان دست از جان او شسته بودند، جشنواره سیما را برپا کرد. از همه تقدیر بایسته شد و دریغ از نامی از علی حاتمی محتضر، سازنده شهرک سینمایی که بیشتر سریال ها در آن فیلمبرداری می شود، سازنده هزار دستان، سازنده قصه های مثنوی، سازنده سلطان صاحبقران و ... همه برای سیما.

می شد صحنه ای مانند یادآوردن از ساتیا جیت رای محتضر در مراسم اسمار ۱۹۹۱ را تکرار کرد و لبخندی بر لب های دعاگوی علی حاتمی در بستر مرگ آورد و هم خوراکی برای روزهای بعد فراهم آورد.
باری، علی حاتمی صاحب صدها طرح و فکر، در زمانی درگذشت که فیلم جهان پهلوان را تنها تا جوانی غلامرضا تختی پیش برده بود، سه ملکه برفی و آخرین پیامبر را هم نوشته بود جز آن که در آن دفترچه مشق، صدها ترانه، نکته و گوشه یادداشت کرده بود که باید زمانی تصویر می شد و نشد.

تازه علی داشت دروازه های ورود به بازار جهانی فیلم را پیدا می کرد، قصد نداشت و نمی توانست از پنجره فستیوال ها و جشنواره های صاحب نام وارد آن بازار شود. حیف شد. وقتی در آن ازدحام جمعیت و سینه زنان جنازه او را، ربوده از دست همسر و دخترش به گور می نهادند، صدایش را شنیدم که از زبان من می گفت: رییس نظمیه، آخه این چه وضعیه؟!