رییس ایلی که مدعی سلطنت نبود

این مقاله ای است که برای سایت فارسی بی بی سی نوشته ام

سلطانعلی میرزا قاجار آخرین رییس ایل قاجار، در هشتاد و دو سالگی در پاریس و در حالی درگذشت که بازگشت سلطنت به ایران را ناممکن می دانست و از نزدیک به دو قرن پادشاهی مطلقه پدرانش بر ایران دفاع می کرد. او اعتقاد داشت که ناصرالدین شاه می خواست تحولی در کشور ایجاد کند و احمد شاه آخرین سلطان قاجار تنها پادشاه دموکرات و عمیقا مشروطه طلب ایران بود.

سلطانعلی میرزا که همزمان با تبعید خانواده قاجار، و هنگامی که سردار سپه انقراض سلطنت قاجار را اعلام داشت در بیروت به دنیا آمد، هفتاد سال از عمر خود را در فرانسه گذراند و تا هنگام مرگ گذرنامه ایرانی داشت، هر سال به ایران سفر می کرد و در املاک کمی که ارث برده بود با روستائیان می زیست.

او که روز جمعه در پاریس درگذشت بزرگ ترین پسر از میان برادرزادگان آخرین پادشاه قاجار بود و در حالی که هرگز خود را مدعی سلطنت نمی خواند اما بازماندگان قاجار وی را به ریاست ایل می شناختند. دکترای اقتصاد از دانشگاه پاریس داشت و چند سال قبل از انقلاب امکان یافت تا به ایران سفر کند و به کشاورزی بپردازد.

فرزند سلطان مجید میرزا [برادر کوچک احمد شاه قاجار] در حالی به ریاست ایل قاجار شناخته شد که هنوز بسیاری از نوادگان ناصرالدین شاه هم زنده بودند که آخرین آن ها پنج سال قبل در لندن درگذشت. او کتابی هم به زبان فرانسه درباره ایل قاجار نوشت که عنوانش بود شاهان فراموش شده .(Les Rois Oublie)

گذشته ایل قاجار
ایل قاجار، به عنوان یکی از چهار ایل که قدرت را در فلات ایران از شش سده قبل نمایندگی می کردند، از دورانی که صفویه محو شد، خود را در اندازه های سلطنت بر تمام فلات ایران دید. سران ایل [دو شاخه دولو و قوانلو] اما سال ها با مدعیان و از جمله عثمانی و افغان جنگیدند و صدها تن کشته دادند تا سرانجام در سال 1794میلادی آقامحمد خان فرزند محمد حسن خان قاجار، از آشفتگی شیراز بعد از مرگ کریم خان زند بهره گرفت، به سوی زادگاه خود تاخت و بعد از جنگ های سخت تاج بر سر نهاد.

آقامحمد خان که جز در چادر نخفت اما تهران را به پایتختی برگزید و با انتخاب برادر زاده خود فتحعلی میرزا به ولیعهدی، او را مامور کرد تا فرزندان زیاد برای اداره کشور تربیت کند و تهران را به صورت شهری مناسب با پایتخت کشور بسازد. او خود در حالی که مرزهای کشور را از سوی شمال گسترش داده و به زادگاه ایل قاجار در شمال دریای خزر رسانده بود هنگامی که قصد داشت مرزها را به آب های آزاد دریای سیاه برساند در قلعه شوشی ترور شد.
در تاریخ نوشته هائی که حتی در دوره قاجار نوشته شده، موسس سلسله قاجاریه به خشونت و تندطبعی معرفی شده و حکایت از مناره ها آمده که از سر و چشم ساکنان شهرهائی برپا داشته که در مقابل سپاه وی مقاومت می کردند.

فتحعلی شاه دومین پادشاه قاجار، در دو دوره جنگ با روسیه، سرزمین هائی را که آقامحمد خان در قفقاز و ماوراء قفقاز به دست آورده بود از کف داد و علاوه بر آن بخش عمده ای از جواهرات و اندوخته های شاهان پیشین [به ویژه گنج های نادر افشار از حمله به هند] را که آقامحمد خان از افشاریه و زندیه بازگرفته بود، غرامت پرداخت.

عباس میرزا ولیعهد،مشهور به نایب السلطنه، فرزند بزرگ فتحعلیشاه، که جنگ های با افغان ها و روسیه تزاری را با دلاوری پیش برد و محصلانی برای آموختن به اروپا فرستاد و مستشارانی از فرنگ استخدام کرد، سیاست پیشه با فرهنگی مانند میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی را به صدارت برگزیده بود، پیش از پدر درگذشت و فرزندش محمد میرزا برتخت نشست، اولین پادشاه بیمار و ضعیف و بی تدبیر که قائم مقام را علیرغم قولی که به پدر داده بود کشت و بی آن که یادگار مهمی از خود به روزگار به جا بگذارد، در تهران پایتخت درگذشت. سلطنت برای ناصرالدین شاه فرزند وی ماند.

نیم قرن ناصری
ناصرالدین شاه قاجار بزرگ ترین پادشاه قاجار بود که در تاریخ معاصر به شاه شهید شهرت داشت، وی نزدیک به پنجاه سال از 1848 تا 1896 میلادی بر اریکه سلطنت بود، نیمه دوم قرن نوزدهم مبدا تحولات بزرگ جهانی بود. در دوران این پادشاه به بسیاری از دستاوردهای مدرن بشر به ایران راه یافت. ارتش منظم، پست، پلیس، راه آهن، تاسیس هیات وزیران، بانک، اسکناس، مدرسه، مطبوعات و بسیاری از مظاهر تمدن تازه در دوران وی در ایران راه یافت.

ناصرالدین شاه که تاریخ نویسان وی را آخرین امپراتور ایران خوانده اند در سه سفر خود به روسیه و اروپا با سلطانین و فرمانروایان زمان خود دیدار کرد، کتاب ها نوشت، شعرها سرود، به فرمان وی راه ها کشیده شد و کاخ های سلطنتی در شهرهای بزرگ کشور ساخته آمد، برای تهران نقشه جامعی کشید و محدوده ای ساخت و برای نخست بار برای اداره کشور آئین نامه ای تنظیم کرد، بودجه نویسی و تهیه خزانه کشور که بعد ها جواهرات سلطنتی پشتوانه اسکناس خوانده شد به دوران وی شکل گرفت.

این شاه تا زمانی که به دست یک اسلامگرای تندرو کشته شد، پنجاه سال حساس را در قدرت گذراند بی آن که در جنگی خارجی شرکت کند و در داخل هم جنگی بزرگ درنگرفت. سه بار تلاش برای اصلاحات که بنیان گذارش میرزا تقی خان امیرکبیر معلم و وزیر با تدبیرش بود، با فشار سنت گرایان و روحانیون به شکست انجامید و سرانجام نیز در زمانی که خود پرچم اصلاحات را بر دوش گرفته بود توسط یک اسلامگرا معترض به قتل رسید.

قتل امیرکبیر مصلح بزرگ تاریخ ایران بدترین تصمیم پنجاه سال سلطنت وی بود که در تاریخ نویسی های بعد از قاجار – همچون مناره های آقا محمد خان – به عنوان تنها اثر وی مطرح شده است.

در نیم قرن سلطنت ناصرالدین شاه قاجار از اثر کشمکش های داخلی و ارتباطی که بین ایران و جهان پدید آمد، جهشی در اندیشه و مطالبات اجتماعی مردم رخ داد که موجب گردید هشت سال بعد از ترور وی جنبش مشروطه خواهی به راه افتاد و در سال 1906 مصادف با 1285 خورشیدی به پیروزی رسید و به فرمان مظفرالدین شاه، پنجمین شاه قاجار ایران، در زمره کشورهای صاحب قانون اساسی و پارلمان درآمد. گرچه فرزند وی محمد علی شاه سر ناسازگاری با منتخبان مردم را گذاشت.
احمد شاه قاجار نوه مظفرالدین شاه که هفتین پادشاه این سلسله بود با تعهد به قانون اساسی تنها پادشاه دموکرات تاریخ ایران باقی ماند و در دوران سلطنت وی انتخابات آزاد، احزاب سیاسی، روزنامه های کاملا آزاد شکل گرفت و او خود هرگز به مقابله با قانون برنخاست.

برپائی جنگ جهانی اول، تغییر نقشه سیاسی جهان، انقراض تنها امپراتوری مسلمان [غثمانی]، تاسیس اولین کشور سوسیالیستی، از ترکیب ملیت ها و اقوام مختلف در شمال ایران و تاسیس اولین پالایشگاه نفت منطقه در جنوب ایران، نیاز به وجود حکومت های قدرتمند ضد کمویستی در حاشیه جماهیر شوروی، فشاری بود که از تحولات جهانی بر ایران وارد آمد. از این تحولات کودتائی شکل گرفت که شش سال بعد به انقراض پادشاهی قاجار، صعود رضاشاه، تاسیس سلسله پهلوی و تبعید احمد شاه و خانواده قاجار انجامید.

احمدشاه، ولیعهد و برادرش محمد خسن میرزا، برادر دیگرش عبدالمجید میرزا و سرانجام سلطان علی میرزا در تبعید اروپا به عنوان رییس ایل قاجار شناخته شدند بدون آن که قدرتی داشته باشند. با مرگ آخرین ولیعهد قاجار، محمد حسن میرزا در لندن، همزمان با جنگ جهانی دوم ، کسی مدعی از این ایل مدعی پادشاهی نشد.

تحلیل های شاهزاده
سلطان علی میرزا سال گذشته در گفتگوئی با عنایت فانی برای تلویزیون فارسی بی بی سی در علت برقرار نماندن دموکراسی در ایران گفت آن زمانی که احمدشاه در ایران سلطنت می کرد، هنوز کل ملت ایران شاید برای اینکه بتواند در آزادی کامل و آگاهی کامل رای به دمکراسی بدهد آمادگی نداشت. اما این تربیت کم کم و به مرور در ملت وارد می شود و فکر می کنم مثل جاهای دیگر هم شده، رجال آن زمان که رجال خیلی قوی بودند، می توانستند یک دمکراسی رجالی یا بقول فرانسوی ها ارستوکراتیک، درست بکنند و برجا بگذارند که کم کم این سیستم رجالی تبدیل به یک سیستم دمکراتیک بشود.

رییس ایل قاجار در همان مصاحبه در پاسخ این سئوال که "چرا وقتی صحبت از سلسله قاجاریه می شود، اصولا خیلی ها از قاجار به نیکی یاد نمی کنند. بلافاصله معاهده های گلستان و ترکمنچای و از این جور چیزها وسط می آید" گفت :
- اشتباه خیلی بزرگی است. یعنی در قرن هجدهم وقتی افغان ها آمدند و صفویه را از بین بردند اصلا ایرانی دیگر وجود نداشت، بکلی از بین رفته بود، ممالک مختلف شده بود، هرکس یک جایی سلطنت می کرد. و اگر آن داستان ادامه پیدا می کرد اصلا امروزه ایرانی وجود نداشت. این آقامحمدخان بود که تکه های پخش شده ایران را جمع کرد، با قدرتی که داشت و با زحمتی که کشید ایران امروزه را درست کرد. چه ایراد به نظر من احمقانه ای است که از قاجاریه می گیرند. همه ممکلت را آنها جمع کردند، واحد کردند و مرکزی کردند. حال بعضی قسمت ها را مجبور شدند بدهند، چون قشون ایران شکست خورد. وقتی آدم شکست می خورد، خب طبیعی است که باید بهای شکست را بدهد. و عباس میرزا همه گنجی که در اختیار داشت داد که آذربایجان را نجات بدهد و آذربایجان که ایران واقعی بود برای ایران باقی ماند. حال در قفقاز یک مقداری از خان نشین ها از بین رفتند که همه ترک زبان بودند و هیچوقت جزو واقعی فرهنگ ایران نبودند، به تمدن ایران و به فرهنگ ایران صدمه بزرگی نخورد.

شما پس در مجموع معتقدید که قاجار به ایران خدمت کردند؟
- من مطمئنم که اگر الان ایرانی هست و صحبت از ایرانی هست، آن را از آقامحمدخان و از قاجاریه داریم. فقط آقامحمدخان ممالک پخش شده را جمع کرد و بعد از آن پایتختی انتخاب کرد، مثل تهران، که پایتخت دائمی برای ایران ماند، نه فقط پایتخت قاجارها بود پایتخت خاندان پهلوی و جمهوری اسلامی هم شد.