با حسرت تمام

دومین دریغاگوئی برای درگذشت مهدی سحابی را برای ویژه نامه پنجشنبه های اعتماد نوشته ام

مانده ام که وقتی یکی از جمع اهل هنر و یا ادب رد می شود از بابی که همه از آن می گذرند چه باید کرد که نکرده باشی. می پرسم آیا باید مرثیه ای دیگر خواند، شرح احوال باید گفت، خاطره پرداخت باید، مدیحه گفت و او را همه حسن نمود. یا کار اساسی تر کرد مانند مرد بزرگ ناشناس و نوشت "اما حالا می بينم آقای سحابی که همه نمی ميرند. يعنی جسماً می ميرند ولی وجودشان مدت ها بعد از مرگ هم چنان زنده است. مثلا به نظر شما سقراط بعد از دو هزار و چهارصد سال که از مرگ جسمی اش می گذرد واقعا مرده است؟ يا افلاطون؟ يا هُمِر؟ يا فردوسی؟ يا حافظ؟ يا سعدی؟ يا نيچه؟ يا مارسل پروست؟ نه. اين ها نمرده اند. چند سال پيش که به پاريس رفته بودم و سری به قبرستان پرلاشز و صادق خان و موسيو پروستت زدم ديدم عجب مردگانی هستند اين ها که ما زندگان به حال شان حسرت می خوريم و آرزو می کنيم جای آن ها خوابيده باشيم!
بامزه است که آدمِ زنده بخواهد جای آدم مرده در قبر باشد!"

آن ها و این ها

در این فکر با خود می گویم : آن روز سرد که جنازه جلال آل احمد که ناگهان روی دست سیمین خانم و اهل فکر و قلم افتاده بود، در مسجد فیروزآبادی شهرری دفن می شد، نادر نادرپور شاعر در میان شیون ها و دم گرفتن های سیمین خانم فریاد زد ای خاک بپذیر... و همه هنری که در انتخاب کلمه و مضمون داشت در جملاتی ریخت که هنگام ریختن خاک و گذاشتن سنگ بر زبانش جاری شد و مانند جیوه ای در رگ ما حاضران عزادار دوید. در گذر روزگار، با تحولاتی که آقا جلال را در آن سهمی نبود، هم گوینده آن مرثیه پرسوز و هم نیمی از آن جمع انبوه سوگوار صحن مسجد، و مامورانی که گله به گله ایستاده بودند و برخی شان می گریستند، روی از آقاجلال برگرداندند و مرثیه ها را خط زدند و شدند بدگوی او و در نوشته ها و سکناتش عیب ها یافتند فراوان.

ده دوازده سالی بعد، باز هم روزی و باز هم سرد، این بار در لندن، جمعیتی از اطراف جهان خود را به شتاب رساندند، این جمع که انگلیسی ها را به تماشا فراخوانده بودند تابوتی را بر دوش می کشیدند. سوگواران، روبسته و رو گشوده مرگ ناگهانی علی شریعتی را فرصتی دیده بودند برای ادای دین به کسی که معلم انقلاب بود. اما با گذر روزگار باز به تحولاتی که دکتر را در آن نقشی نمی توانست بود، نه از میان هزاران که در خانه هایشان در تهران و در مشهد ضجه زدند، نه از میان صدها هزاران که کتاب ها و جزوات وی را در پستو خواندند و از بر کردند و در کوه ها سر دادند، بل از حاضران و مرثیه خوانان همان روز کانون توحید لندن هم کسانی بعد ها روی برگرداندند و کتاب در رد شریعتی نوشتند.

و این حکایت را می توان بر نام آموران دیگر سرزمین ها هم نوشت. مانند ژان پل سارتر که بعد ها بزرگ ترین شارح و مرثیه خوانش منقد وی شد و بدگویش، و نمونه بسیارست. چه خوش که در دنیای امروز نبش قبر و جابه جا کردن مردگان معمول نیست.

اما چه خیابانی به نامشان باشد یا نباشد، کسانی مانند آل احمد و شریعتی و سارتر و همانندشان پرشتاب آمده بوده اند و قصدشان آن که زندگی انسان یا بخشی از آدمیان را دیگرگون کنند، و بهشتی می شناختند و نشانی آن را به دیگران می دادند. نصیبشان هم آن همه مدح ها و مرثیه ها شد و این قدح ها و تسویه ها. اما در این میان باید نوشت از آنان که کارها برای انسان همزبان خود کردند اما چنان که مهدی سحابی خود می گفت نشانی بهشت نمی دانستند تا به دیگران هم عرصه بدارند. شتابشان هم نبود، مکتب دیکتاتورها را خوانده و بلکه مانند مهدی بر آن غور کرده بودند، پس گام هایشان آرام تر بود، مطمئن تر بودند که آرام باید رفت. آرام رفتنشان نه از ترس و هیبت عقوبت بود که باز به قول مهدی طبعشان پلنگی نبود.

و از این دست آدمیان به یاد می توان آورد آن روز باز هم زمستانی را که چند صد نفری در گورستان ظهیرالدوله گرد آمدند تا بهت زده تن مجروح فروغ فرخ زاد را به خاک بسپارند، و هیچ کدامشان، و هیچ یک از هزاران هزاران که آیه های زمینی را با فروغ تلاوت کردند و هنوز دوره می کنند روز را، امروز را، نه از اشک ها که بر او ریختند پشیمانند و نه از آن خوش احوالی که با شعر و زندگی فروغ نصیبشان شد.

باز هم سرد روزی، پنج هفت نفری غریب و آشنا پیکر بزرگ ترین قصه نویس تاریخ ایران صادق هدایت را به پرلاشز بردند. یا کمی بعد هفت ده نفر که نیمای یوش را مشایعت کردند. اینان، میزبانان واقعی فرهنگ اند، بگذار نه چنان مرثیه گو و بر سر زن داشته باشند و نه چنین بدگو. و نه خیابانی به نام.

اما اینانند که ما را ساخته اند و اینانند با همه فروتنی و بی ادعائی که می مانند. بی ادعا کار کرده ها و در سکوت درد کشیده ها، فریاد بر نیاورده ها. پایداران که از زمره ماندگاران اند حتی اگر خیلی به عصر، آنان را نشناسند. به نظرم مهدی سحابی از اینان بود. فروتنانه آرام و به عمق و درک معنا فروتن. یاد کردن از مهدی، یاد کردن از آن وجدان مغفوله ای است که گاهی کمی هم به درد آید بس نیست.

این حکایت ما بود. بر ما که یک زبانیم و یک خاطره و هزاران خیال، همین می رود که رفت. اما اینک از مهدی بگویم.

بی صدا آمدن و رفتن
می آمد بی خبر. و پشت اولین میز می نشست و به احساسات بچه ها که همه دلشان تنگ او شده بود جوابی به طنز می داد و بعد می گفت خب این هفته می خواهید کی را دراز کنید، دکتر نمکدوست که با مهدی رابطه ای مثل برادر کوچک و شاگرد داشت با لبخندی جواب می داد آقامهدی ما کی تا به حال کسی را دراز کرده ایم. و مهدی قاه قاه می خندید که این کاری که می کنید از دراز کردن مهیب ترست. درازش نمی کنید، بازش می کنید. برهنه اش می کنید و این وحشتناک است.

با این مقدمه چند هفته ای ناهار ها و بعضی شام ها، جمع پیام امروزیان به وجود مهدی شور می گرفت. و بعد یک روز می فهمیدی نیست و مقاله اش با فکس می رسید. هم آمدنش بی صدا بود و هم رفتنش، حالا باید گفت هم نیامدن و هم نرفنش. دیگر پیام امروزی نیست و نه فکسی منتظر مقاله مهدی، و نه مهدی سحابی.

ده سالی دوازده سالی قبل، همین موقع های سال، برای رسیدن به چهارراه کتابی و سر زدن به کریم امامی و زمینه ، به مقصودبک رفته بودیم و از آن جا به کوچه باغ های کنار رودخانه، از معدود جاها که تا آن زمان هنوز دست خرابکار زمان به آن نرسیده بود. ایستاده بودیم به تماشای برگ های زرد. من نه پیش و نه پس از آن با مهدی در چنین صحنه و حالی نبوده ام. آن روز ناگهان گفت می ترسم. آن روزها مثل بیش تر سی سال گذشته خبرهائی بود و تحلیل و

تفسیرها رایج و داغ. تصور کردم از این ها را می گوید اما نه. گفت من گاهی فکر می کنم آدم بزرگی هستم، اما زود متوجه می شوم که غلط بود آن چه می پنداشتم. تصور کردم باز دارد طنزی می پردازد اما گفت هر بار که می خواهم کتابی از بزرگان را برای ترجمه به دست بگیرم از هیبت نامشان می ترسم. همان زمان گفت که نگرانی برای نسل جوان زبان ندادن وادارش کرده است که یک سری آثار کلاسیک را که قبلا بارها چاپ شده، تر و تمیز ترجمه کند. همان فکری که داشت برای ترجمه گوستاو فلوبر، استاندال و بالزاک و دیکنز... گفتم نگوئی سرخ و سیاه... گفت اتفاقا همان را می گویم بعد هم بابا گوریو و شاید هم آرزوهای بزرگ. گفتم عجب. گفت آره دارم احساس جاه طلبی و خود بزرگ بینی می کنم، مثل دیکتاتور ها فکر می کنم بعد از من دیگر کسی نیست و مثل آن ها نگران می شوم نکند این کار ها زمین بماند. گفتم حالا پس ترست از چیست. گفت به اندازه کافی خودخواهی ندارم. گاهی به خودم می خندم. جدی گفتم به من و هزاران نفر مثل ما فکر کن که ترجمه های غلط و بد را خوانده ایم. پس کار بزرگی می کنی مهدی. و او به قاه قاه گفت همیشه کار بزرگی می کند مهدی.

یک مجسمه از او داشتم و ندارم که دو تا دست بود برآمده از زمین و کشیده رو به آسمان، دو تا تابلو دارم ازمهدی، یکی را از خانم سیحون خریده ام و ماشین های درهم تنیده و در هم فشرده است و یکی را از خانم گلستان خریده ام که یک سری بود که مهدی خود را کشیده بود، به جای چهره خود دستی دوخته است. دست های اوست. امروز دوباره نگاهش کردم و مطمئن شدم. دست های خود اوست که آن را دوخته به جای چهره. و الان که نگاه می کنم انگار چیزی گفته است مهدی دراین حد که دست هایم را می کارم. یا گفته است با دست هایم می بینم، یا خواسته است بگوید با دست هایم فکر می کنم. و این دست هایش را به چند تابلو دیگر هم دوخت.

مرهم سوگواران
فقط یک چیز هست که درد نبودن مهدی سحابی را می تواند مرهم شود.
وقتی مرتضی ممیز، بیمار بود و روز به روز تکیده می شد و از اثر شیمی درمانی چنان شده که می شوند، مهدی که می دانست چقدر مرتضی را دوست می دارم و چقدر دارم از کاهیدنش رنج می برم یک روز که عکسی از مرتضی در روزنامه های تهران چاپ شده بود تلفن زد تا بگوید غصه نخور. همان جا گفت من این جوری نمی خواهم. بهترین نوع رفتن خواب است و تمام.

مهدی سحابی آدم خوبی بود، بی ادعا مرد بزرگی بود. مثل همه کس لابد آرزوها داشت که خاک شده است اما به این آرزویش رسید. و مادر بزرگم می گفت آدم های خوب را خدا خوب می برد. و حالاست که به یاد می آورم که بعد از گفتن آن حرف چیز دیگری هم گفت "اما برای این و آن سخت است. گرچه برای خود آدمی بهترین است".

امروز که به تابلویش نگاه کردم، دستش به جای چهره ، دیدم جای مهدی خیلی خالی است. دست هایش هنوز کار ها داشت بکند. نکرده گذاشت که جهان را با حسرت تمام ساخته اند.