رفتی و نرفته ای ز یادم

در یکمین سالمرگ دكتر فريدون آدميت


جمعه آخرین روز تعطیلات نوروزی به همتی که هنوز در رگ شهر هست، کمی بالاتر از تقاطع خیابان ولیعصر با یکی از گذرگاه های سه گانه تپه یوسف آباد، همان جائی که سه دهه یک شیر در قفس بود، مردمی از تبار قلم جمع شدند تا نام مردی را بزرگ دارند که ایرانیان شناخت شناسنامه ملی خود را از وی دارند، اولین سالگرد خاموشی دکتر فریدون آدمیت بود.

من جای خود را آن جا می دیدم تا به احترام او ساکت دمی بایستم که به قاعده باید همه اهل تاریخ و شناخت به احترام وی بایستند که کم کسی نبود یگانه دوران.

وقتی از همین راه دور از علی دهباشی سراغ گرفتم که با همه نحیفی در این امور پیشقدم است گزارشی داد و شادمان بود که مجلس درخور دکتر برپا بوده است. به گزارشش سیدعبدالله انوار، محمود دولت آبادی، محمد علی سپانلو، شهلا لاهیجی، جواد مجابی، حسن کامشاد و گروهی از نویسندگان و اهل تاریخ و فلسفه بوده اند و چهار ساعتی به گوش و ثناگوی مرد.

علي دهباشي از سوی خانم شهين دخت، همسر دكتر آدميت خيرمقدم گفته تا آن جا که « آدميت شبيه كسي نبود. خلقيات و سلوك ويژة خودش را داشت. واقعاٌ شبيه او را نديدم. انساني بود كه واقعاٌ «آدميت» برازنده اش بود. اكنون پس از گذشت يكسال تازه جامعة فرهنگي ما بيدار شده است و به تدريج درك مي كند چه گوهر گرانبهايي را از دست داده ايم.

دهباشی آنگاه نکته ای گفته که از او بر می آید گفتنش که از معدودی بود که به خلوت آدمیت راه داشت. به تاکید وی دکتر نسبت به جريانات روشنفكري منتقد اول بود. به علت همين اعتقادات صريح و روشنش بود كه او را در محاق قرار دادند.

« دفاع از منافع ملي» شعاري بود كه او همواره بدان عمل مي كرد. بارها در زمان عضويتش در هيات نمايندگي ايران در سازمان ملل و دوران سفارتش در هلند به مواردي برمي خوريم كه شجاعانه در مقابل آنها قصد تضيع حقوق ملت ايران را داشتند برمي خيزد. و اين زماني است كه او دل خوشي از حكومت ندارد.

به زنجیرکشیدگان
دیگر سخنگوی شیرین سخن این جمع سيد عبدالله انوار با ذكرخاطراتي از دكتر آدميت و مراجعه ايشان به كتابخانه ملي از زمانی گفته که از وی پرسیده چه چيز سبب شده تا رايحه پاك آزادى كه امروز مشام كشورهاى مستعمره افريقايى را معطّر كرده، درين كشور باستانى تا حال كه به حدود شصت سال از تكوين قوانين اساسى ايران مى‏گذرد كه مالامال از نكات آزادى است نسيمى از آن به مشام ايرانى نرسيده بلكه هر روز كه مى‏گذرد دست پليس گشاده‏تر و در به زير زنجير كشيدن آزادگان و وطن‏خواهان بيشتر مى‏شود»

جواد مجابي قبل از خواندن متن سخنراني محمود دولت آبادی در گفتاري كوتاه خاطره ای بیان کرده است از دكتر آدميت و تاریخ نگاران را به سه دسته تقسیم کرده تاريخ نگار، تاريخ نگر و تاريخ انگار.

تاريخ نگاران به دستور قدرت حاكم تاريخ مي نويسند، درست يا غلط و اين تاريخ نگر است كه ما كم داريم و با يك بينش فلسفي تاريخي به تاريخ نگاه مي كند. من فكر مي كنم دكتر آدميت آغازگر اين جريان بودند و اميدوارم پيروان ايشان حركت او را دنبال كنند.
و دستة سوم كه تاريخ انگاران هستند كه به خودشان به مثابة تاريخ نگاه مي كنند و فكر مي كنند كه تاريخ را مي شود جعل كرد و خودشان را به نوعي تاريخ مي دانند. »

متن ادبی دولت ابادی
اما متن محمود دولت به احترام بانو شهين دخت آدميت، یک متن ادبی بود:
« اگر چه من آدمي هستم كه بيشتر در ذهنم زندگي مي كنم و انسان هايي را كه دوست داريم بديد و نابديد در ذهنم مرور مي كنم و به آن ها مهر مي ورزم، اما چه بگويم در حالي كه حتي يك بار شرف درك محضر فريدون آدميت را نيافتم؟ بله، حتي يك لحظه. به اين ترتيب چه بگويم مگر از زبان پرنده اي كوچك در كناره هاي خرمنگاه دانش و تجربه، كوشش و بينش شخصيتي كه فريدون آدميت بود.انساني كه در تاريخ فرهنگ عصر ما كوشيد كه به اين پرندگان كوچك كه ما بوديم بفهماند كه « كه و چه» بوده ايم و براي «چه» هستيم؟ »

دولت آبادي در ادامه مي نويسد« آدميت مهم ترين و دهشتبارترين حفره از روحيات و خصوصيات ملي ما را به دقت ديده و بازجسته بود و همة عمر به ترميم و بازسازي و درمان آن كوشيد؛ آن حفره كه شايد بتوان آن را در عبارت كوتاه « فراموشي تاريخي» به عنوان آورد. بله، ما مردماني هستيم دچار آسيب فراموشي و آدميت كوشيد تا به دور از عبارات پرطنطنة فخرآميز و خيال انگيز گذشته گرايي باستان، هم به دور از تيره انديشي روزمره گي روشنفكري گونه، بينشي خردورانه را به ما مردمي كه گرفتار دوران عدم تعادل هستيم هديه كند و هديه كرد. اما براستي ـ ما مردم ـ اعم از دولت و ملت ، و حتي ناشران او ـ قدر و اهميت آن چه را او مي بخشيد درك كرده بوديم و درك كرديم؟ اين رابطة ارائة انديشه و دريافت آن با دهليزهايي كه پيموده مي شوند در آن حد فاصل خلق اثر و رسيدن به مخاطب يكي از مهمترين مقولات است در حوزة علم ارتباط و اخلاق اجتماعي و نقش دولت ها و ملت كه آسيب شناسي آن در عهده و توان من نيست. اما يك نكتة ظريف و مويين را مي توانم بفهمم و بيان كنم در مفهوم معيار دربيان و فكر، ياد آنچه نوشته ها و گفته ها و سروده ها را منش و هويت مي بخشد . در اين زمينه كه مي انديشيم درمي يابيم فريدون آدميت ذهن و جان و عمر خود را در عرصه اي عجيب دشوار و صعب به كار انداخته بوده است.»

و سرانجام محمد علي سپانلو به عنوان آخرين سخنران گفته است «آقاي آدميت يك پديدة منحصر به فرد بيداري ايرانيان است گرچه اين اسم به دوران مشروطيت برمي گردد. او كسي است كه يك نظرگاه به تاريخ بيداري و دوران مشروطيت داشت و آنها را در كتاب هايش توضيح داد. او در بخشي از آثارش جريان تاريخي را بحث مي كند و در بخشي ديگر به افراد و جزييات آنها مي پردازد، از طالبوف تا ميرزا آقا خان كرماني و ... اين مجموعه براي من جانشين ناپذير است.

شاعر و ادیب سپانلو سپس طعنه ای زده است به کتابی درباره مشروطه و بالاخره به آن جا رسیده که "به عنوان جوان آن دوره بگويم كه ما چيزي از تداوم تاريخ نمي دانستيم و از كتاب هاي او آموختيم. ادبيات نيز به نوعي تداوم تحولات اجتماعي است و در حقيقت آدميت نيز اين تداوم را جستجو مي كند. او پيش از دورة عباس ميرزا و حتي خود عباس ميرزا را بررسي مي كند؛ انديشة قانون، انديشة حكومت مردم و بررسي اينكه چگونه بوسيلة گروه ممتازي از روشنفكران برخي از انديشه ها وارد شد و تأثير گذاشت ، در واقع او اين داستان تاريخي را روايت مي كند. اين تحولات اجتماعي خوب و بد دارند اما اثرشان را در تاريخ مي گذارند و بايد نوشته شوند و به نظر من فريدون آدميت اينها را بيان كرد و اين در تاريخ فكر ما ارزش دارد.

عده اي مي گويند او در اواخر عمر عصبي بود و گوشه گير و... مي شود گفت كه البته اينها تأثير شرايط است اما مجموع كارهاي او آثاري است متين. در آثار او همة مقدمات فراهم مي شود كه به يك استنتاج منطقي مي رسد اما حكمي صادر نمي شود و در آثار او بيان مي شود كه ما به سادگي به اينجا نرسيده ايم و اين ميراث مردان و زناني است كه اين مسير را طي كرده اند.

اما من
اما من که شاگرد کوچک و ریزه خوار خوان علم دکتر آدمیت باشم و درجاهای بسیار نوشته ام که اگر او فقط امیرکبیر و ایران را نوشته بود که شصت و اندی پیش شخصیتی مانند امیر را از زیر خاکستر فراموشی بیرون کشید و قهرمانی چنان را به جامعه تقدیم کرد، با همان یک اثر بزرگ و تاثیر گذار بسیار تا بسیار بیشتر از کسانی بود که کلمه ای بدخوانده را یافته و از آن قبای استادی برای خود دوخته اند.

سال پیش در همین روزها کوتاهی نوشتم که اگر جمعه بختم یار بود و در مجلس یادبود در خانه او بودم همان را می خواندم. در بخشی از آن وجیزه آورده بودم:

"کارها باید کرد تا نسل آینده بداند، آن ها که قهرمانان بزرگ ملت را چنان که هستند به آن ها نشان می دهند و می شناسانند، کارشان کم از قهرمانی نیست. فریدون آدمیت این مرد مغرور و دیررام معامله نمی کرد. چنان که در مخالفت با استقلال بحرین نامه ها نوشت که موجب شد از مقامات عالی که در زمان پادشاهی داشت معزول شود، و پس از نظام پادشاهی هم نامه ها نوشت در تطبیق نداشتن قانون اساسی جمهوری اسلامی با دموکراسی و با خواست یک صد ساله مردم ایران. اما در عین حال همه مغروری، افتادگی علمی داشت."

اگر بودم و نگاهم به پنجره اش به صندلی اش و به کتاب های بود می گفتم "روزی در خانه اش، چون از اهمیت و ارزش امیرکبیر و ایران می گفتم، که به باورم بیش از تاریخ مشروطیت کسروی و میراث خوار استعمار دکتر مهدی بهار بر روشنی فکر ایرانیان اثر گذاشته است، گفت نه، روزگار عوض شده بود اگر من هم نمی کردم، بزودی چنین کاری به ذهن دیگری می زد و می نوشت. شاید هم بهتر."

اما بهتر و دقیق تر و راهنما تر از آن چه آدمیت در باب ریشه های اصلاح طلب، تفکر مدرن، جنبش مشروطه و زمینه های آن نوشته، نوشته ای در زبان فارسی نیست. نامش بزرگ باد.