اندر حکایت برخاستن و نشستن به موقع

مقاله آخر هفته ضمیمه اعتماد را در دنباله همین صفحه بخوانید.

انسان چه ازفرزی و چالاکی به موش شبیه شود و چه اززیرکی چون روباه، چه از نازکی چون موئی شود و چه از جان سختی چون کرکدن، باز از هر در که به درون می رود اول از همه بایدش راهی و موقعی برای خروج جستن. روزگاری این در مورد یکی از دولتمردان صاحب نام نوشته بودم که سال 1380 خیال ورودی دوباره به صحنه سیاست داشت. اینک در هفته ای که تونی بلر خروج زودهنگام خود را از دولت اعلام داشت و شش هفته به گوردون براون نفر دوم حزب کارگر فرصت داد تا نظر مساعد فراکسیون حزب کارگر را به خود جلب کند، و ژاک شیراک هم با خودداری از کاندیداتوری در انتخابات ریاست جمهوری، در حقیقت به موقع از سر میز برخاست و جای خود را به نیکلای سارکوزی داد، موقع بازگشائی این است که سیاستمردان به هر اندازه بزرگ و اثرگذار باشند باز بایدشان دانستن که کی باید از سر میز برخاست.

این یک اصل کلی است و تا همین سال های اخير که دنیا را مردان پخته و دنیا دیده اداره می کردند حاکم بود. اما از میانه های قرن بیستم که انقلاب اموزشی جهانی ثمر داد و مردان و زنان پنجاه و حتی چهل ساله به رياست دولت ها رسیدند،س در نتیجه شصت ساله نشده موقع رفتنشان شد، اصلی تازه هم ظاهر گشت. رفتن و دوباره باز آمدن. برای آن ها که هنوز دهه پنجاه عمر به پایان نرسانده ناگزیر به ترک میز می شوند، نتوان گفت وسوسه ای نیست که بار دیگر بازگردند. چنان که ذوالفقار علی بوتو و بی نظیر دخترش. چنان که خالده ضیا در سری لانکا، بیل کلینتون که 55 ساله کاخ سفید را ترک کرد و اینک تونی بلر که در 53 سالگی دارد از خانه شماره ده داونینگ استریت دور می شود. کلینتون پیش بینی کرده است که تونی بلر دبيرکل آینده سازمان ملل خواهد بود و بهترین شانس ها.

به محض آن که از بلندشدن به موقع از سر میز سخن به میان می آید در تاریخ سیاسی جهان نام وینستون چرچیل در نظرها می نشیند. که با همه درایتی که داشت و نامش در صدر پنج نامی است که در قرن بیستم تاریخ سیاسی جهان را ساختند. در مقیاس های اروپائی نامش در کنار ناپلئون و بیسمارک آمده است اما چندان ماند که در لحظات آخر جنگ جهانی دوم – جنگی که او فرمانده به حق سیاسی اش بود - ، وقتی که صلح قطعی شد، به عنوان نماينده بريتانیا، فاتح اصلی جنگ، نه او سروینستون چرچیل بلکه یک عضو کارگر مجلس کلمنت اتلی نشست درکنار روزولت و استالین و در یالتا پیمان پیروزمندان را امضا کرد. همان کسی که چرچیل گفت بود دلایل بسیاری دارد که فروتن باشد.

این رفتن برای چرچیل سخت و دردناک بود. رفت و نرفت. عادت به شکست نداشت. شش سال صبر کرد و باز دوباره باز آمد و اين بار بریتانیائی ها به او رای دادند تا از هیبتش و از تاثیرش بر آمریکائی ها بهره گیرند و در جنگی دیگر پیروز شوند. این جنگ نه با هیتلر و آلمان بلکه با دکتر محمد مصدق و ایران بر سر نفت بود. خاطره ای دردناک در تاریخ ایران ماند اما روباه پیر آخرین خدمتش را به کشورش کرد و زودتر از مهلت قانونی صندلی را به انتونی فرزند خوانده و وزیرخارجه خود سپرد و رفت. و به موقع رفت چرا که سال بعد شکست سوئز چنان روزگاری بر سر ايدن آورد که جنگ غراق هنوز بر سر تونی بلر نیاورده است.

بازگشت پیروز دوگل

در کنار چرچیل و گرچه در قهرمانی نه به اندازه وی، ژنرال شارل دوگل بود که بعد از ناپلئون هموطنش نظامیان جهان به کسی به اندازه وی غره و مفتخر نیستند. دوگل به راستی قهرمان فرانسوی جنگ بود، چرا که وقتی مارشال پتن قرارداد تسلیم و صلح را با آلمان امضا کرد، دوگل از فرمان وی خارج شد و با کمک چرچیل که امکانات بسیار و از جمله بی بی سی را در اختیار وی گذاشت، کاری کرد که فرانسه در حالی که جنگ وسیع با آلمان نکرده بود، اما در پایان جنگ کنار دست پیروزمندان [آمریکا، بریتانیا ، شوروی و چین] بنشیند و همچون آنان به عنوان یکی از قدرت های جهانی صاحب حق وتو و عضویت ثابت شورای امنیت شود. این همه را دوگل و نهضت مقاومت فرانسه به دست آورد. اما در آزادی ها و نارامی ها و تندروی های بعد از جنگ، فرانسوی ها کاری کردند که ژنرال قهر کرد و به زادگاهش کلمبه دو زگلیز رفت. هفت سال بعد او بازگشت که به نوشت اندره مالرو فرمان سرنوشت را پاسخ گوید و عشقش را به فرانسه ثابت کند. اما به سادگی برنگشت . زمانی برگشت که همه کارها از هم گسیخته، اقتصاد ویران و زیر فشار چپ ها و درگیری شان در خیابان ها و اعتصاب سازی ها شیرازه کشور در هم ریخته. چنین بود که فرانسه به استقبال ژنرال رفت . قانون اساسی را به دلخواه وی دوباره نوشتند و به اندازه قامت ژنرال و اختیاراتش را کامل کرد. آنگاه بازگشت. با این ترتیب ژنرال دوگل معیار و الگوئی گذاشت برای آن ها که خیال بازگشت به سر می پرورانند. انگار گفت فقط روی دوش ها. چنان که در پایان شورش های مه 1968 و در زمانی که ژنرال فرانسه را دوباره در اندازه های خود کرده و از کاخ الیزه به تماشای پاریس نشسته بود که در آتش جوانی دانشجویان می سوخت، در حالی که امکان ماندن از نظر قانونی برایش فراهم بود اما دانست که زمان برخاستن از سر میزست. رفت و کوتاه مدت پایان عمر را در دهکده زادگاهش گذراند، اما فرانسه قهرمانی دیگر یافت و بزرگ ترین مخالفانش هم در برابر او سر تعظیم فرود آوردند. مجسمه غرورملی.

در میان شرقی هائی که به دموکراسی دست یافته اند، رفت و بازگشت بیش تر در شبه قاره هند رخ داده است. مشهورترینش بازگشت ایندیرا گاندی به نخست وزیری که بعد از پنج سال دوری از قدرت اتفاق افتاد و بازگشت پیروزمندانه ای بود گرچه بیم جان در آن درج بود. آنسوتر در پاکستان خیال بازگشت جان رقیب خانم گاندی، ذوالفقارعلی بوتو را هم گرفت. و از قضا فرزندان هر دو آن ها راهی صحنه شدند. راجیو جان گذاشت و به آن جا نرسید که رفت و بازگشتی را تجربه کند. این تجربه مانده به فرزندش که فاصله چندانی با جایگزینی پدر و مادر بزرگ ندارد. اما بی نظیر بوتو دختر ذوالفقار علی همچنان در اندیشه است که کار ناتمام پدر را تمام کند. ترکیه بولنت اجویت که در دهه هفتاد با لشکرکشی به قبرس قهرمان شده بود، هجده سالی در انتظار بازگشت ماند اما سرانجام بازگشت. همان کاری را که پاپاندرئو رقیب اجویت در یونان بعد از بیست سال کرد. اما در همه موارد تاریخی بازگشت در انتظار کسانی است که به موقع برخاستن را دانسته چنان که ریجارد نیکسون دانست وقتی از جان کندی شکست خورد اما چندان که جانشین کندی، لیندون جانسون حاضر به شرکت در انتخابات نشد، نیکسون باز بخت خود آزمود.

در ایران

در ایران، از دورهای تازیخ که بگذریم، در دوران معاصر، اولین بازگشت متعلق به میرزا علی اصغرخان اتابک [امین السلطان] بود که بعد از سال ها صدارت ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه، دور جهان گشت و بعد از مشروطیت به کشور دارای قانون بازگشت و نرسیده باز خلعت صدارت پوشید. اینک نوه آن پادشاه نخستين تاج سلطنت بر سر داشت و هیچ نشان از ناصرالدین شاه در وجودش نبود. در مجادله بین او و مجلس، اتابک جان خود را در جلو در مجلس تازه تاسیس، کنار دست سید عبدالله بهبهانی حامیش از دست داد.

دومین بازگشت غم انگیز و دردناک متعلق به همان پادشاه کم عقل، یعنی محمدعلی شاه است. او نتوانست تخت را نگهبانی کند. اولین پادشاه ایران شد که به سفارتخانه خارجی پنهان برد که جانش در امان باشد، و رااولین شاه تبعیدی شد. منتها مجاهدین و مشروطه خواهان فرزند نوجوان وی را به سلطنت گماشتند و پیرمرد اهباخردی را به عنوان نایب السلطنه اش تعیین کردند. اما یک سال بعد پولی گرد آورد و قول حمایتی از حکومت لرزان تزارها گرفت و با گذرنامه جعلی از استراباد وارد خاک ایران شد که مگر تخت [در حقیقت از رپسرخود] بازستاند. نه که پیشانی اش به سنگ خورد و ملت تازه آزاد شد مقاومت کرد. بلکه این رکورد نیز از آنش شد که مجلس شورا برای سرش جایزه ای تعیین کرد و حقوق و مزایایش را هم قطع کرد. خیال بازگشت احترام و القابش را هم از او گرفت و شد اولین شاه تاریخ ایران که در تبعید درگذشت. اما در بین نخست وزیران و وزیران ایرانی بازگشت فراوان بوده و هم خیال آن. اما هیچ کدام به اندازه احمد قوام [قوام السطلنه] سیاستمداران برجسته تاریخ معاصر در ذهن تاریخ نمانده است.

احمدقوام به تیزهوشی و درایت مشهور بود. هم او و هم برادرش وثوق الدوله سیاستدان و به اندازه کافی به دارای انگیزه و جاه طلبی بودند. زمان نیز به یاریشان آمد و جوان و رسیده بودند که انقلاب مشروطیت شکل بت گرفت و آن دو نیز [به عنوان خواهرزادگان امین الدوله صدراعظم] به میان صحنه پریدند و به ترتیب سن نوزارت و حکومت و سرانجام صدارت گرفتند. اما کودتای سوم اسفند آرزوهایشان را باطل کرد و هم ماجرای قرارداد 1919 که وثوق الدوله را بدنام از صحنه به در کرد. او که شاعر درخشانی بود خود سروده است چون بد آید هر چه آید بد شود/ یک بلا ده گردد و ده صد شود. در طول بیست ساله قدرت پهلوی اول، قوام چندان مسن نبود که مادر برادر از قدرت چشم بپوشد و زیینت دستگاه رضاشاه شود، در داخل و خارج کشور در انتظار ماند و بعد از سقوط رضاشاه ، به صحنه بازگشت و چهارسال بعد محکم ترین و به موقع ترین دولت ایران را تشکیل داد و با استفاده از قدرت تحلیلی که از تضادهای بین المللی داشت، ارتش سرخ استالین را که بعد از جنگ خیال تخلیه شمال ایران را نداشت با کمک آمریکا به رفتن واداشت. شوروی هنوز به بمب اتم دست نیافته بود و از همین رو اگر قوام تعلل کرده بود، آذربایجان معلوم نبود چه سرنوشت می گرفت. بعض مورخان هم نوشته اند که پایداری استالین در خاک ایران می توانست به دوران کوتاه جنگ سرد پایان و جنگ جهانی سوم را موجد گردد. اما قوام نامی بزرگ از خود در تاریخ و همین طور درسیاست ایران گذاشت و نشان داد که ایرانیان به عنوان اولین جامعه ای در خاورمیانه که به دموکراسی و قانون رسیدند، این قابلیت دارند که بازی های جهانی بشناسند و از شنا در اقیانوس هایل بیمی ندارند. این همان واقعیت بود که هفت سال بعد دکتر مصدق [همکار و وزير کابینه های قوام] در رهبری نهضت ملی کردن نفت موکد کرد.

اما همین قوام که وقتی استالین بازی خورد و بازيگران داخلی مانند شاه جوان و انگلوفیل ها شرم کردند از بی خردی خود، در بين اهل خرد جايگاهی رفیع یافته بود، جائی که کمتری از رجال بعد از مشروطه رسیدند، پیرانه سر هوس قمار دیگر به سرش زد و سی تیر شد. همه آبرو باخت. از شدت جاه طلبی فکر نکرد چرا شاه که همه القاب او را گرفته بود، سه سال قبل، چطور حالا حاضر به دادن حکم نخست وزیری به او شده است.

و سومین بازگشت را به نام هاشمی رفسنجانی ثبت کرده است. او که با داشتن لقب سردار سازندگی و بعد از هشت سال رياست دولت بعد از جنگ الگوی بازسازی کشور شد، و در حالی که سمت پراهمیت رياست مجمع تشخيص مصلحت را هم در اختیار داشت اما به اصرار تیم فن سالاران بار دیگر وارد صحنه انتخابات مجلس ششم و بعد از آن نهمين انتخابات رياست جمهوری شد.

تونی بلر

بهانه اصلی این نوشته، کناره گیری تونی بلر از ریاست دولت بریتانیا بود. بلر در زمانی از خانه شماره ده داونینگ استریت می رود که در بریتانیا محبوب تر از وی هنوز کسی نیست. با آن که مردم رای دهنده هفتاد در صدشان با ادامه حضور ارتش آن کشور در عراق مخالفند، و این جنگ تا اندازه زیادی به حیثیت بلر لطمه زده است اما آمارگیری ها نشان داد که نه گردون براون ولیعهد بلر که به جایش به رئیس دولت و حزب کارگر می شود، نه دیوید کامرون رییس حزب محافظه کار به اندازه تونی بلر اعتماد مردم را جلب نمی کنند. حقیقت همان است که حانستون نویسنده انگلیسی دو روز پیش نوشت "کسی که می توانست بزرگ ترین نخست وزیر بریتانیا بعد از چرچیل باشد به علت آن که زمانش با جورج بوش تلاقی کرد با سرشکستگی خانه شماره ده داونینگ استریت را ترک می کند".

کاری که بلر انجام داد، یعنی ترک داوطلبانه ریاست دولت و حزب بعد از سومین انتخاب، در بریتانیا سابقه ها دارد که آخرین آن به خانم تاچر نخست وزیر محبوب محافظه کاران برمی گردد که چهارده سال قبل برای سومین بار انتخابات سراسری را برد اما سال بعدش اعضای کابینه به در اتاق او رفتند و به تلخی و عتاب پرسیدند چرا این همه مقاومت می کند و چرا نمی رود. بانوی آهنین با اشک رفت چرا که دموکراسی انگلیسی توان تحمل یک نفر را برای مدتی بیش از ده سال ندارد و کسی را تاکنون تا پایان دوره چهارساله سوم در این مقام نگاه نداشته است. در این مواقع ، همانند این روزها، از جمله علائمی که ظاهر می شود و نشان می دهد ظرفیت مردم تمام شده فشار ها و افشاگری های رسانه ای و مخالفت های مجلس است. یعنی مردم بی تاب می شوند و نمايندگان مجلس و روزنامه ها به تبع آن ها.

این داستان مختص بریتانیا نیست. در آلمان نیز هلموت کهل اولین دولتمرد بعد از جنگ جهانی دوم که همه آلمان را رهبری کرد. او که با هیکل بزرگش شد صدراعظمی که بعد از هیتلر دوباره دونیمه آلمان را به هم برآورد، باز هنگامی که برای سومین بار خواست این عنوان را حفظ کند، رای نیاورد. در فرانسه هم که رياست جمهوری برای هفت سال برگزیده می شود، آخرای دو دوره حداکثر تحمل مردم است و کسی را توان ماندن بیش از آن نبوده است تاکنون. چنان که ژاک شیراک هم این پیام را شنید و نامزد نشد و می توان گفت به موقع از سر میز برخاست، با این تفاوت که آینده به نوعی در انتظار تونی بلر 55 ساله هست اما شیراک 72 ساله ناگزیرست از این خرسند باشد که جای خود را به همفکر و کاندیدای مطلوب خود ساراکوزی داده است.

روزنامه ایندیپندنت در گزارشی پیرامون بازگشته ها، موفق و ناموفق، یادی هم از دیگران – نه فقط دولتمردان – کرده است. کسانی مانند مایکل جاکسون که از اولین ترانه اش 104 میلیون کپی در سال 82 به فروش رفت اما آنقدر ماند که در سال 2002 وقتی که تیراژش به هشت میلیون رسید سونی قراردادش را باطل کرد. و اینک چون سایه ای در بحرین ساکن شده است. یا جودی گارلند هنرپیشه محبوب دهه پنچاه که سی سال بعد خواست دوباره برگردد و نشد. در این گزارش حتی محمدعلی کلی و الویس پریسلی هم به عنوان کسانی که خیال بازگشت به سرشان افتاد و ناکام ماندند یاد شده است. گرچه نمونه های موفق مانند فرانک سیناترا و باربارا استرایسند هم هست. در همین سالی که گذشت انبوهی از چهره های مشهور دهه شصت بار دیگر به عالم هنر به ویژه موسیقی برگشته اند.

و تازه فهرست کامل نمی شود مگر با ذکری از دیرآمدگان که باز به نوعی به موقع نیامده و برنخاسته اند. چرنینکو رهبر پیشین اتحاد جماهیر شوروی، از دهه پنجاه میلادی همراه با برژنف وارد کرملین شده و در موقع مقتضی با حمایت از وی در مقابل خروشچف جای خود را تثبیت کرد. ماند تا سال 1982 که برژنف درگذشت در این زمان چرنیینکو هم خود را بازنشسته کرد و به موقع از سر میز برخاست . اما دو سال بعد با مرگ سوسولف او را فراخواندند. بهانه آورد که 72 سال دارد و برای اداره کشور پهناوری مانند شوروی پیرست اما به او یادآوری کردند که از معاون نخست وزیر جوانترست که 83 سال دارد، همین طور از نخست وزیر که 78 ساله است تازه وزیر صنایع هسته ای 87 سال عمر کرده است. چرنینکو چیزی نداشت بگوید پذیرفت اما به فاصله چند ماه از کاخ کرملین راهی بخش مراقبت های ویژه بیمارستانی شد و ماند تا 13 ماه که ده ماهش را اعضای دفترش به با مهر الکترونیکی که ساخته بودند به جایش اسناد را مهر می کردند. چنین بود که آن سیستم که کهنگی از رویش می بارید کوتاه مدتی بعد از مرگ چرنینکو سقوط کرد. گورباچف آخرین بود.

چنین شد که گفته اند مرغ زیرک آن است که بداند کی از فرود آید و چه موقعی برخیزد