در جست و جو تاريخ

این مقاله ای است که برای ویژه نامه جشنواره فیلم فجر روزنامه کارگزاران نوشته ام.

بر سر آن که مقدونیه کشوری است و یا نام استانی، بين دو همسايه اروپائی دعواست، چرا که هر کدام می خواهند اسکندر را از آن خود بخوانند. مغولستانی ها افتاده اند به دنبال مرده ريگ چنگيزخان. مجسمه تيمورلنگ هم ساخته شده، آتيلا و ديگر سفاکان تاريخ هم در راهند. چه رسد به آن يکی که هيچ نمی فهمد از مثنوی و از شيدائی های مولانا، زبان او نمی داند، اما افتاده است به بزرگداشت که مولانا جلال الدين که نگفتم رومی است و از من است. هر سال قونيه می آرایند، نه فقط برای جلب جهانگرد بلکه افتخار می جويند. ديگری رودکی را از خود می داند و آن يکی اميرعلیشیر نوائی. کشوری از تازه تاسيس ها بدو رفته در سازمان ملل نوروز را به ثبت داده است. و اين تنها حکايت اين سوی جهان نيست بلکه همين کشمکش است بر سر اين که زين الدین زيدان [زی رو] را بايد فرانسوی خواند يا الجزايری، ربرت حسین را چه. يا چکناواريان، تا جائی که کار به آندره آغاسی می رسد. تا بدانی که همه را نياز به ريشه ای است و بی ريشگی چه دردی است. آيا ما دارائی های خود را حراج کرده ايم در اين بازار.

مگر نگفته اند انسان مزيتش آن که تنها جانداری است که پدر بزرگ خود را می شناسد. ما که ايرانيان باشيم در اين کار کجا بوديم، تا امروز هزاران گرد آمده که آب به سد سيوند نينداز که تنگه بلاغی مبادا زير آب رود و پاسارگاد نم بردارد. تا امروز که ديگر آن قدر در کتابچه ميراث فرهنگی ثبت نام شده که بودجه ندارد. اين خوش خبری است. اما چه ربط به جشنواره فجر دارد.

به باورم دارد. چرا يونانی ها جهان را راضی کردند که اين مسابقات المپيک فعلی را که عمری صد و دوازده ساله دارد به مسابقات باستانی وصل کنند، دو هزار سال بريدگی کافی نبود تا در 1894 کسانی بگويند مسابقات جهانی که بارون کوبرتن قصد دارد ايجاد کند، ربطی ندارد به گردهم آئی پهلوانان در يونان باستان. و به همين استدلال آرم و نشانه ای ديگر برای آن بياورند. اما نه. بشر دنبال پدر بزرگ خود می گردد. پدر بزرگ ها الزاما مانند ما نيستند که همه خوبی های عالم را به خود نسبت داده ايم، پدر بزرگ ها جور ديگرند اما به هر حال بدون آنان انگار زندگی چیز کم دارد.

آن چه دارم می نويسم به باورم ربط دارد به جشنواره فيلم فجر. چرا انگليسی ها صد ميليون پاوند کنار گذاشته اند تا يکی از دروازه های لندن [ماربل آرچ] را با کمک تکنولوژی چهارصد متر جا به جا کنند که هم گره ترافيک منطقه شلوغ اکسفورد و خيابان اجور گشوده شود و هم دروازه شان آسيب نبيند. چطور ما يازده تا دروازه شبیه به همين ها [يا ارک دو تريموف پاریس] در تهران داشتيم وقتی که شهردار نظامی بی سواد به رضاخان گزارش داد که اين دروازه ها را چکار کنيم "حضرت اجل امر فرمودند خراب شود". و اگر همين امر را در مورد تکيه دولت صادر نفرموده بودند الان سالنی داشتیم که اصلا قابل مقايسه با معماری حرامزاده تنها سالن تهران [تالار وحدت] نداشت. سالن و تالاری داشتيم که بالايش نوشته بوديم که صد و پنجاه ساله است.

و می دانيم که اگر تخت جمشيد و تاق بستان هم داريم از آن روست که دست ويرانگران زمانه هر چه توانستند کردند، اين ها سخت جان و دور از دسترس بودند. مانند ميليون ها خم و هزاران يادگار از کشوری ثروتمند، که تاريخی دور دارد اما اثری از آنان جز در موزه های متفرق دنيا پيدا نيست. حال آن که فلات ايران اين اول بار نيست که فتحش را جهانداری خواب می بيند، به هزاران سال بارها جولان دادند و هر بار چون بانک های سويس نبودند تا موجودی مالداران در آن جا به وديعه نهاده شود، دارائی هايشان را گوشه ای به خاک مهربان اين فلات سپردند. تا حالا به گزارش نيروهای انتظامی هر روز صدتائی آدميزاده با بيل و کلنگ و وسايل مدرن دستگير می شوند که با گنجنامه ای، در يک منطقه دور از چشم ها به جست و جوی خاک و زير خاکند.

هنوز نگفته ای که اين ها چه ربط به جشنواره فيلم فجر دارد" اين را انگار خودم از خودم می پرسم. جواب اين است که کمی صبر کن.

در باغ های ساوه، در پست و بلند همدان، در تپه های مارليک و در گردنه بداغی برای چه می گردی. من مردان سپاه و گروه باستان شناسان را می بيننم که وسط جنگ آن ظالم [صدام را می گويم] وقتی خواستند مجموعه بی همتای فلزی لرستان را نجات دهند، از جان گذشتند و چند تائی هم شهید شدند. يادم به روزهای اوج جنگ می افتد و بولدوزر سپاه که در جنوب در کار ساختن فرودگاهی گویا، به دخمه ای برخورده و در آن جا هزاران سند و کاغد نوشته دیوانی يافته بود. چه خرمی به جان اهل فن افتاد که سرانجام فرودگاه چند روزی منتظر ماند تا جماعت کارشناس از تهران برسند و دريابند که آن جا محل دفن بخش عمده ای از اسناد حکومتی دوره قاچار بوده است. از جمله مدارکی که مالکيت ايران را بر جزاير ايرانی تنگه هرمز نشان می دهد و همين طور بخش هائی از جنوب خليج فارس را.

پس حالا زمانه ای است که می شود گفت. اينک زمانه ای نيست که تکيه دولت و دروازه های تهران ويران شد و کس آخ نگفت. می شود گفت خلایق اين جشنواره فجر مادری [يا پدری] داشت که فستيوال فيلم تهران بود. نسبت زمانی اش با جشنواره کمتر از المپيک يونان و امروز نیست و هم کمتر از نسبت معنوی مولانا وقونيه. و اگر به درست بگوئی مناسبت ها چه تفاوت دارند اين آدم ها هستند که مطرح اند و صاحب ارزش و سازنده. سخن درست گفته ای، درست همين است. و همين است که حالا می توانم بگويم آن چه را در دل دارم.

ايهالناس در سالی که گذشت، در فاصله آن جشنواره و اين جشنواره فجر، کسی درگذشت که از بنيادگذاران بود. از آن ها که سينما را می شناخت، خوب می شناخت. در جهان به نقد فيلم شهره بود. به بازيگری و به کارگردانی و به عشق به وطن. کاشانی مردی که جانش را در اين جا نهاد و رفت. فرخ غفاری را می گويم. من اگر بودم جشنواره فيلم فجر امسال را به نام فرخ غفاری ابتدا می کردم.

و چون از رفتگان گفته شد، از زندگان هم بايدم گفت. سينمای امروز ايران اگر نام و آوازه ای در جهان دارد که دارد و نسبتش هم با بقيه چيزها برابر نيست، از آن روست که سابقه سينمای جدی ايران کم نيست. سينمای مولف، سينمای جدی ايران، نيم قرنی پيش با فريدون رهنما آغاز شد. زود رفت اما هم امروز کسی هست که به درستی تاريخچه سينمای جدی ايران که امروز در جهان و در هر جشنواره معتبر نام و نشانی دارد، از او آغاز می شود. ابراهيم گلستان است. هم در کار سينمای مستند و هم از زمانی که خشت و آينه را ساخت، در سينمای بلند داستانی، او بود که زنجير تفريح و کافه گردی را از پای سينمای ايران گشود. هنری که از مدتی قبل از آن، به جد وارد زندگی ادبی و فرهنگی و حتی سياسی و اجتماعی جهانيان شده بود، در اين جا هنوز جايش در کنار کاباره و کافه جمشيد و بنگاه موزیکال بود. آقای گلستان که داستان نويسی ايران هم به نام او مفتخرست، بر ديباچه فيلم جدی ايران ايستاده است.

فرخ غفاری خود يک پاسارگاد بود، اگر نيک بنگری. گلستان خود به تنهائی راز گنج دره جنی است. همان راز که به ديدنش در سينما، در همان سالن تاريک پیدا بود که نبضمان جور ديگر می زند.