رویائی در تحویل سال نو

این گزارش و ذهن تکانی را همان روزهای اول سال برای روزنامه ای در ایران نوشتم. در عین حال به نوعی به پیشنهادی هم مربوط می شود که چندی پیش نوشتم. به دنبال آن نوشته چند نقد و معرفی هم برای کتاب های خوانده شده رسید که باید به زودی فکری برایشان بکنیم

آخرین شب سال نو میلادی بود، پرسیدم به همین زودی یک دهه از قرن بیست و یکم گذشت. و فکر کردم این شماره گذاری ها آیا آن چنان که آندره مالرو نوشته تنها کار مورخین را راحت می کند یا فقط برای آن است که کار دانش آموزان را سخت کند که از یادگیری این اعدادی که سال وقوع حوادث تارخی است به عذابند. یکی گفته است عدد دادن به قرن ها و سال ها و ماه ها و روزها، چوب خط زدن به عمر است و مثل فرسنگ شمار جاده زندگی است.

هر چه باشد گذر سال ها و تغییر شماره ها، برای آدمیان به فکر گذر عمر افتادن است، و تاملی بر آن. اما بر حکومت ها گزاف تر از این، وقت است تا نگاهی به پس کنند و برای پیش چاره بسازند. مراقب باشند که خرجشان از دخل بیش تر نشود و از سرمایه و ذخیره نخورند.
باربارا استکمن، همان نویسنده پرفروش و پرخواننده ای است که در سال های اخیر او بود و گور ویدال که تاریخ را عمومی کردند و به داخل خانه ها کشاندند و موضوع فیلم ها و تئاتر ها کردند. این دو بودند به باور من که به ما آموختند که تاریخ را می توان نرم و روان چون قصه ای بیان کرد و اصراری نیست که مانند کتاب های تاریخ مدرسه و کتب دانشگاهی تاریخ چندان پر از منبع شود که شیرینی اش از کف برود. به نوشته منقدان اینان و پیروانشان حقی بر گردن آینده دارند چرا که با خوشخوان کردن تاریخ، عبرت پذیری از گذشتگان را افزایش داده اند.

خانم استکمن که ده سال پیش درگذشت چند کتاب ارزنده دارد. شاهکاری دارد با عنوان برج فرازان که هشت سال قبل جناب عزت الله فولادوند به فارسی ترجمه اش کرد. و شاهکاری دیگر دارد با عنوان تاریخ نابخردی [یا به قول ابراهیم گلستان که از سال پیش این کتاب را به همه توصیه می کرد: تاریخ بلاهت] که فرهیختگان می دانند کتاب برجسته دیگری به همین عنوان نیز هست. کتاب ده سال قبل از درگذشت نویسنده نوشته شده و به تازگی حسن کامشاد آن را ترجمه و نشر کارنامه منتشرش کرده و خواندنش به همه دولتمردان و قدرتمندان و آن ها که در خود چنین آینده ای را محتمل می دانند توصیه باید کرد.

تاریخ نابخردی، تاریخ تصمیم های نادرست رهبران و تصمیم سازان است. از ماجرای اسب تروآ که اول بار هومر آن را به نظم کشید و چه آسان فریب خورد حاکم شهر تروآ، تا جنگ ویتنام. اگر خانم استکمن زنده می ماند لاجرم جنگ عراق و افغانستان را هم بر نابخردی ها می افزود. اما این کاری است که برای دیگرانی مانده که از بلاهت بشر قدرتمدار بعد از ویت نام بنویسند. و چنین پیداست که تا جهان هست و انسان هست چاره ای نیست و نابخردی را پایانی نیست. و این تازه بلاهت هائی است که آثار مهم در تاریخ برجا نهاده اند، یا کشتار میلیونی یا تغییرات جغرافیائی بزرگ. هنوز در راه است جنگ ها و کشمکش ها و خونریزان.

خیالی دور
پنجاه سال پیش در یک روزنامه دیواری دبیرستانی در پاسخ این سئوال که کی بشر به جنگ پایان می دهد نوشته بودم زمانی که ناگهان صدائی از دور دست ها برسد، صدائی از موجوداتی ناشناخته در سیارات دور. نه این که موجودات جستجوگر و مهربانی سراغ ما را گرفته باشند و از دور ها سراغ همصدائی آمده باشند، بلکه وقتی پیامی برسد ترساننده، پیامی تلخ، چیزی مانند خبر انهدام زمین و زمان. تنها در آن صورت است که قدرت ها جنگ و زورگوئی را کنار خواهند نهاد، بشر دست در دست به یافتن راهی برای پایان دادن به خطر خواهد شتافت و تمدنی نو خواهد ساخت.

نویسنده آن سطور که با خودنویس بر سینه مقوائی بزرگ نوشته شد، اینک با نیم قرنی تجربه و دیدار چنان گمانی ندارد. چندین کتاب خوانده است که نشان می دهد در مصبیت های بزرگ هم صفائی و صلحی چنان که آدمی در کودکی تصور دارد، منتظر انسان نیست، بلکه نوشته اند کوتاه مدتی مهربانی و پیوستگی به بار می آید و بزودی جایش را به تلاشی حیوانی برای بقا می دهد که حاصلش جز خشونت و جنگ نیست. یک نمونه اش مصبیت چهار سال پیش کاترینا در نیواورلئان که قصه هائی از دنائت و بهیمی بعضی از زندگان در آن چند روز نقل شده که باورکردنی نیست. و من خود به سالیان پیش در یک زمستان سرد در دهانه تونل کندوان به چشم دیدم که در نهاد هر بشر می توان دیوی و فرشته ای یافت.

فاجعه کندوان
میانه جنگ بود، در آن زمستان پربرف، با بنزین کوپنی هزاران خودرو راهی شمال شده بودند از جاده چالوس، جنگ بود و واردات اتومبیل ممنوع و در جاده ها هزاران خودرو از دور خارج شده کهنه. و بی قراری و بی قانونی بیداد می کرد و کس هم مانند امروز به خلافکاران سخت نمی گرفت. در دهانه تونل کندوان بعد از شتاب خلافکارانه یک اتوبوس که از دیگران جدا شد که پشت صف سواری های قدیمی معطل، فاجعه رخ داد و ده ها خودرو در تونل حبس شدند، راه بسته شد. فاجعه در برابر چشمان ما شکل گرفت. سایه مرگ در اثر خفگی که بر سر مسافران مانده در تونل پردود و تاریک افتاد، هر کس کاری کرد. و در همین جا بود که دیده می شدند فرشتگانی در هر سن و هر لباس و هر جنسیت که جان را در طبق اخلاص نهاده و پیراهنی خیس روی صورت انداخته، می دویدند به درون تونلی که هر لحظه تاریک تر و خفه کننده تر می شد، می رفتند و گاه با نیم جان کودکی یا جوانی باز می آمدند. بیرون تونل روی برف ها یکی تنفس مصنوعی می داد و یکی به دهان نیم جانانان شربت قند می کرد. بهشت خون آلوده و ماتم سرائی بود سرشار از عاطفه های انسانی که صدای کمک آدم هائی که پزشک می طلبیدند، در جست و جوی پرستاری بودند به فلک می رسید.

آنان که ناظر بودند می دیدند ده ها نفری را که افتان و خیزان کسی را بر کول کشیده می آمدند، نفس تازه می کردند و باز می دویدند به امید آن که این بار در تونل جلوتر بروند شاید از میان به دام افتادگان از هوش رفته کسی را نجات دهند. و دیدیم و دیدند جوانی را که برای بار شاید هفتم و هشتم رفته بود و این بار در همان دهانه تعادل از کف داد چرخی زد و به زمین افتاد. فدای انسان دوستی خود شد.

اما در همان میان که اشک مهر بر چهره ها جاری بود، همه بر بالین همه می گریستند و دست دعا بر آسمان داشتند، در لحظه به نظر می آمد همه خواست های مادی و احیانا نفسانی رنگ باخته، هم دیده می شدند کسانی که از تن مردگان کاپشن هایشان را جدا می کردند، ساعت مچی شان را می گشودند، در چمدان های رها شده بی صاحب دنبال اشیای قیمتی می گشتند. این صحنه در هر مصیبت پیدا می شود. چنان که در کاترینای آمریکا پانزده روزی فاجعه انسانی بزرگ ساخت و در سونامی خاوردوری هم نقل ها شده است جانگزا.

چنین بود که آن خیال خام کودکانه هم رنگ باخت که می پنداشت وقتی از آسمان ها خطری زمین را تهدید کند آدمیان خوی بهیمی می گذارند و طریق مردمی و مروت می گزینند. حالا گمان می کنم اگر روزی صدائی برسد از دورهای دور، صدائی مهربان که خبرمان دهد موجوداتی دیگر هم در کائنات می زیند، چه بسا هزارانی در یک کره خرم پرآب مهربان با طبیعت، که آن ها هم وسایل راحت خود را از طبیعت گرفته اند، برای راحت خود دست در طبیعت برده اند اما چندان که از دورش خارج نشود، چنان که آب هایش آلوده شود، قوت خود را از زمین و دریا گرفته اند اما نه آن چنان که نسل موجودات دیگر را منهدم کرده باشند

آن گاه شاید از آن موجودات پاک آسمانی، زمینیان که آزمایش را باخته اند و نتوانسته اند کین و خشونت و جنگ و تبعیض و بهره کشی را در کره خود منهدم کنند، بیاموزند که زندگی تازه را برمبنائی دیگر بسازند و آئینی نو در اندازند.

این خیال یک بودائی بود که در شب تولد مسیح آرزویی کرده است. میران کوجار نوشته بود مسیحی نیستم اما دیدم بهترست در لحظه ای که اکثر انسان های روی زمین چشم ها می بندند و نذری می کنند من هم آرزوئی کرده باشم.