پنجاه سال بعد از آن بزرگ

این خاطره ای است که در پنجاهمین سالمرگ نیما برای ایراندخت این هفته نوشتم.

چه کسی ما را با هم آشنا کرد. هیچ یادم نیست. چه زمانی بود، خوب یادم هست. پائیز بود آتش افروزی چنارهای تجریش، کوچه باغ بود با دیوارهای گلی. سوز نازکی در هوا بود، خش خش برگ، سرخ گلو می خواند، صدای مرغک زلال بود، آبی هم در جو می رفت زلال و غلتان، برگ می آورد زرد. با خش خش برگ زیر چکمه هایمان وزن خود را صدا می کردیم.

آن وقت ها بود که آدمی خیلی وقت داشت. زمان دراز و کشدار، روز بلند، شب تا بی نهایت، مجال همه کار بود در دوازده سالگی. مجالی برای کشف جهان. من و مجتبی گریخته بودیم از مدرسه، زده بودیم به کوچه باغ های تجریش. او اغوایمان کرده بود. او ما را به آن جا کشانده بود، همان که نیم قرن است از ما جدا نشده. در دست هایمان صفحاتی کنده از دفتر مشق مان بود رویش نوشته بودیم ترا من چشم در راهم شباهنگام. می خواندیم با هم در کوچه باغ ها.

حالا از آن جمله که بودیم و بودند، همه جدا شده اند از ما، و ما جدا شده ایم از هم. یاران تازه شده ایم، دوستان تازه گرفته ایم ولی این "او" چسبیده است به ما. چسبیده ایم به او. و می بریمش شهر به شهر، می بریمش خانه به خانه. چرا که جهان را نسل ما با کلمات وی شناخت – یا نشناخت – با دردش درد کشید و گاه نادانسته از خود پرسید وازنا پیدا نیست. نیمای یوش بهانه ما بود، افسانه ما بود، یادمان داد جهان را بی شعار ببینیم. گرچه ما به دیده نگرفتیم و جهان را شعارزده کردیم و نیما را هم همچون شعار خواندیم.

تازه رفته بودیم دبیرستان. سهم ما اول کار دبیرستان ادیب شده بود، مسیر هر روزه صبحی مهتدی و دو قدمی خانه نادرپور، خانه پیشین یکی از دامادان اتابک اعظم که روزگاری مدرسه حقوق مشیرالدوله بود دکتر مصدق و فروغی و فاضل تونی و بزرگان مدرس اش و ما چه می دانستیم در زیر زمین نمور پینگ پونگ چه گنجی هست از اوایل قرن نهان شده، ما می خواستیم قرن جلو رو را بسازیم و از نعره های خود پر کنیم. دنبال الگو می گشتیم.

آتش به جانان
هر غروب می رفتیم در پاتوق بزرگان، هر کس که نامی داشت. می خواستیم نامدار شویم، آتشی به جانمان افتاده بود انگار می دانستیم همین یکی دو سال وارد دهه شصت می شویم، دهه آرمانخواهان آتش به جان شده، دهه چه گوارا، دهه ویت نام، دهه کودتاهای نظامی، دهه انقلاب ها. ما نمی دانستیم و داشتیم برای آن دهه آماده می شدیم. با معلمانی که آتش به جانشان نبود، پس باید می رفتیم و درس را از جای دیگر می گرفتیم، کافه هائی که هنوز راهمان نمی دادند، دو جا مانده بود یکی دفتر مجلات روز، دیگری خیابان. و این زمانی است که از اهل فکر و قلم یکی اتومبیل نداشت – بعد ها فهمیدیم که ابراهیم گلستان دارد و جلال آل احمد هم یک فولکس می راند. تا سال ها از دید ما جامعه روشنفکری خلاصه می شد در بنز کیومرث منشی زاده.
چه کسی ما را با تو آشنا کرد. نصرت رحمانی شاعر عاصی، دید در دهانش چشم داریم و دنیال کلمه می گردیم چونان جوجه های انتظار با دهان باز، خلاصه کرد و گفت "اگر می خوای اسمت بره تو تاریخ ادبیات داداش دوتا راه بیش تر نیست، یعنی نصرت دو تا راه بیش تر بلد نیست" و دید به راستی منتظریم که بگوید راه ها را، به راستی هوای تاریخ ادبیات داریم، پوزخندی زد و گفت "یکیش اینه که یک پول گنده به دست بیاری، بدی به نصرت. آن وقت در تاریخ ادبیات اسمت می آد به عنوان بذال و بخشنده که به شاعر بی پول کمک رساند" قهقهه خندید و چون دید نه که من با چشمان باور نگاهش می کنم بلکه مجتبی دارد می نویسد نسخه او را. انگار دلش به این سادگی کودکانه سوخت خیلی صاف و صادق گفت "این مزاحش بود اما جدیش اینه که از این شهر فقط یکی میره تو تاریخ ادبیات بقیه ول معطلیم" و با این حرف دیدیم که اشک در چشمان نصرت حلقه بست. پکی به سیگارش زد وبا صدای خش داری گفت " یک دانه حافظ مانده، یا نه خدایا یک رودکی مانده، ته بساط فرهنگ آریائی، داریم تمام می شویم، همه رفتن، نه که رستم از شاهنامه رفته که غیرت هم از زورخونه رفت، نسل ملامینه نمی شکنه"

هزل می گفت یا شعر، ما نمی دانستیم اما نصرت در خود بود وقتی گفت "شکسته می خوای یکی هست، همون که جایش تو تاریخ ادبیاته". جانمان کنده شد تا گفت نصرت که نیمای یوش را می گوید. و ما افتادیم در شهر تا پیدایش کنیم.
[]
رفتیم توی کوچه حقیقت و چند بار کوچه را رفتیم و برگشتیم. یک نفر با الاغی رسید که کاسه بشقابی بود خشکه نان و لباس های قدیمی می گرفت و بشفاب و دیس می داد. به امید این که کسی در خانه را باز کند و نگاهی به درون بیندازیم نزدیک شدیم اما هر چه مرد فریاد زد از آن دو خانه کوچک که می دانستیم نیمایوشیج و جلال آل احمد ساخته اند کنار هم، کسی خارج نشد. می ترسیدیم از بودن در کوچه حقیقت. نمی دانم چرا گمانمان بود که اگر آل احمد یا نیما، سیمین خانم یا عالیه خانم ، حتی شراگیم به در آیند خیلی بد می شود.

روز دوم بود یا سوم بود که می کوبیدیم و می رفتیم تجریش با اتوبوس، و پیاده می تاختیم تا دزاشیب کوچه حقیقت به قصد پلاک سیزده، به آن کوچه می رسیدیم، انگار هزار کس منتظرمان بود، و آن جا بی فکر مدرسه و غیبت و تنبیه می ماندیم در آن سرما. دستکشی داشتیم که یک لنگه اش در دست مجتبی بود و یکی در دست من و هر دو یک دستمان در جیب بود. او چون مدام می نوشت همیشه دستکش دست چپ را بر می داشت. کسی نمی دانست که پاهامان در کفش، در یک روزنامه پیچیده شده. این را مجتبی خوانده بود در مجله ای که روزنامه بهتر از هر چه پا را از سرما حفظ می کند. اما برف و یخ کف کوچه را سرسره کرده بود.

سپور دزاشیب رسید و با فغان اهل کوچه را خبر کرد از رسیدنش، ما نمی دانستیم باید فرار کنیم یا بایستیم سپور خودش با لبخند و گردش سر پرس و جو کرد و بعد هم گفت در کوچه بالائی بچه ها آتش درست کرده اند، می خواست بگوید سردتان نشود. اما دید که ما ایستاده ایم همان طور، و سرهامان پائین بود و از بالای چشم ترسیده نگاهش می کردیم. مهربان شد، مهربانی در صورتش گشت. با دست اشاره کرد به خانه ای با در قهوه ای رنگ، خانه نیما، و با سر اشاره کرد یعنی برای این جا آمده اید. من و مجتبی سرمان را به تائید تکان دادیم، همان سر سرهای به زیر افتاده از شرم. صحنه ناگهان صدادار شد، رفتگر انگار کشفی کرده باشد بزرگ پرسید پیرمرده. اما این را آهسته پرسید، انگار باید از کسی پنهان می کرد. و وقتی از سکوت ما فهمید که همین است راز بودنمان در آن کوچه یخ زده ناگهان مانند رابین هود جست و کوبه در را کوفت و با صدای بلند فریاد زد آشغال... ما چه باید می کردیم. نه چاره ای بود و نه جراتی. پشت چرخ سپور کمین کرده بودیم خشگ شده که صدائی از درون گفت آمدم .. آمدم. و در باز شد. عالیه خانوم بود. موهای یک دست مشکی، پالتوئی سیاه و یک سطل در دست. انگار مادرم آمده بود. کلمه به کلمه اش را ضبط کرده ام. گفت مش اسماعیل دیر کردی. سپور گفت دیروز دیدی که یخبندان بود سگ از لونه ش در نمی شد. عالیه خانم نگاهی به ما نکرد. یعنی اصلا ندید دوتائی را که به دست راست و چپشان دستکش بود. پاکتی داد به رفتگر، لبوئی در آن بود، چغندر پخته که پس داده بود به بدنه کاغذی اش. خانم سطلش را برداشت و رفت تو. در بسته شد. صدا غارغار کلاغی مرا به خود آورد. سپور برگشت و با چشم هایش پرسید چرا نخواستید پیرمرد را ببنید، ما جوابی نداشتیم جز این که ترسیده بودیم. و پاکت را دراز کرد طرفمان. ما سرمان را به علامت رد کردن مرحمت وی به دو طرف تکان دادیم. توجهی نکرد. اصرار کرد و شاید هم گفت خوبه برای سرما. هر کدام یک دانه برداشتیم، از همان لبو که نیما خورده بود.
حادثه بزرگی بود در زندگی آن دو دوازده ساله دانش آموز کلاس دوم ج دبیرستان، یکی سردبیر و یکی نویسنده سرمقاله روزنامه دیواری صوراسرافیل. اول کس که زبان گشود مجتبی بود، وقتی رسیده بودیم کنار سلطل گداخته کوچه بالائی که سپور نشانی داد. انگار یخش واشد که هیجان زده پرسید "دیدیش... دیدیش. داشت شعر می گفت" و منتظر پاسخ من نماند که باز پرسید "دیدیش ... دیدیش یک پوستین هم رو دوشش بود". از هیبت صحنه ای که مجتبی دیده و من ندیده بودم یا از سرما. از هیجان بود یا از ناکامی که یکباره زدم به گریه. با صدا می گریستم. و همراهم انگار نه انگار ادامه می داد "تو ترسیده بودی ندیدی. اما از پشت خانوم نگام فقط به حیاطشان بود یک پنجره روبرو که یکهو دیدمش. سرش بزرگ بود و چشمان تو رفته". می گفت و من می گریستم یک نفس. فقط آن وسط ها گفتم چرا دیدمش. اما دروغ گفتم ندیده بودم. همه نگاهم به عالیه خانم بود و دکمه بزرگی روی کتش که داشت کنده می شد.

غروب هم اثر آن اشک در چشم هایم بود وقتی به خانه رسیدم. خواهرم پرسید داداش گریه کردی. مادرم خوش به دل گفت از سرماست نمی بینی چه سوزی دارد، برو اول کنار بخاری خودت را گرم کن بعد ... نمی شنیدم چه می گویند تصویرسازی مجتبی تمام سرم را پر کرده بود. پیرمرد با پوستین پشت پنجره، با سر بزرگ. رفتم به اتاقم و دفترچه را باز کردم خواندم تا صدای مادر بلند شد که می گفت بیا شام. هیچ میلی نداشتم انگار نه که از صبح گرسنه بودم.
من دلم سخت گرفته است از این
میهمانخانه مهمان کش روزش تاریک
که به جان هم نشناخته انداخته است
چند تن خواب آلود
چند تن ناهموار
چند تن ناهشیار
[]
یک هفته نگذشته بود که تصویرسازی مجتبی کار خود کرد. من هم دیدم. پیرمرد با سر بزرگ پشت پنجره حانه شماره 13 کوچه حقیقت داشت شعر می گفت. چه شد که باز گذرمان از مدرسه کنده به ماشین خط شمیران افتاد و در میان برف رفتیم به کوچه، انگار قراری داریم با روزگار. نصرت گفته بود با تاریخ ادبیات. باز در کوچه خلوت ساکت و یخ زده ماندیم. این بار انگار اهلی شده بودیم جرات داشتیم از روی کاغذهای جیبمان شعر هم می خواندیم، گاه هم از بر.

که اول صدائی از داخل حیاط آمد. ما کمی رو به ته کوچه رفتیم پشت به خانه نیما، تا صدای در آمد و ما برگشتیم نگاهش کردیم. عالیه خانم بود و هیچ نگاه نکرد به ما، دیروز هم نگاه نکرده بود، در خود بود. سبدی در دست داشت. یک چکمه سیاه به پا، پالتو خاکستری و یک روسری کلفت. با احتیاط پا را به کوچه یخ زده گذاشت. در را بست. امتحان کرد بسته باشد. و رفت.
ما دوتا ماندیم کوچه حقیقت خالی با این خیال اغواگر که نیمای تاریخ ادبیات، نیمای ماخ اولا آن جا، در خانه تنهاست. در همان اتاق که مجتبی و من دیده بودیم پوستینش بر دوش، و داشت شعر می گفت. دقایقی در این خیال گذشت. داشت زمان طی می شد که حادثه ای رخ داد. اول صدای سرفه ای از ته کوچه آمد و بعد صدای گردش کلیدی در قفل و مردی میانه سال با پالتو سرمه ای و یک کلاه شاپور و شالی مجلل با عصائی دسته چوبی از یک خانه پایش را بیرون گذاشت و نگاهی به کوچه کرد. چه باید می کردیم. بی حرف در سرمان گشت که حالا می پرسد این جا چکار دارید. و ما چه داشتیم بگوئیم. جرات نداشتیم. مرد داشت نگاهمان می کرد الان بود که می رسید و می پرسید. پس فکر خطرناکی از سرم گذشت، انگار که در زده ایم و پشت این در منتظریم ژست گرفتیم . با اعتماد به نفس همان جا ایستادیم و چند ثانیه ای به هم نگاه کردیم . مرد رسیده بود نزدیک ما که سگ نیما از داخل خانه بارس کرد و ما. اعتماد به نفسمان شکست و بی هیچ گفتگو با گذاشتیم به فرار. هنوز کوچه را طی نکرده بودیم که عالیه خانم برگشت در سبدش خیار و نان دیده می شد و این حضور بر سرعت گام های فراریان افزود. این بار شراگیم هم همراهش بود. موهایش را کج کرده بود، لباسی عین ما به تن داشت. اما انگار ما را در نیافت. دیگر ورودمان به کوچه، ممنوع شد.

ما با تاریخ ادبیات ملاقات نکردیم. و کسی به ما نگفت که همان سال نیما در پی سفری به یوش با شراگیم، به بستر افتاد و برنخاست. هر بار که خواندیمش. از اندازه برون. هر کجائی که بگوئی خواندیم. به یاد صحنه ای که ندیدم و از هر دیدنی پررنگ تر در خاطر مانده است. پیرمرد با سر بزرگ ایستاده پشت شیشه، پوستینش بر دوش.
[]
دو سالی بعد مرگ نیما . به سیکل دوم رفته بودیم رشته ادبی . هیچ کدام از مدرسه های بزرگ شهر نداشتند ادبی به جز دارالفنون . حالا ما نشسته بودیم سر کلاس. معلم تاریخ ادبیاتمان بود آقای باتمانقلیچ که ما را بر حذر می داشت از شعرنو، و نظامی می خواند و گاه منوچهری. آن روز خواست سنگ تمام گذاشته باشد با لهجه آذری شیرینش خواند هست شب... و ما چشمانمان برق افتاد، انگار آشنایمان را دیده بودیم، انگار یکی از دوستی قدیمی نام آورده بود. اما او با لحنی مسخره ادامه داد. هی گفت هست شب. آن قدر گفت که چند تائی از بچه ها خندیدند، آن وقت خواند یک شب ورم کرده ... و با دست هایش نشان داد تنی ورم کرده مثل زنی حامله را. و هیچ رحم نکرد به خود وقتی که خواند: بیایان دراز مثل مرده افتاده اما تنش گرم است... در گورش تنگ افتاده. مگه تن مرده گرمه ببو. خون در رگ هایمان به جوش افتاده بود.

که رضا بلند شد، خدنگ ایستاد. سینه صاف کرد و در روی آقای باتمانقلیچ خواند. از بر خواند، یعنی کشیده فریاد زد: هست شب... و چنان گفت که صدایش در زیر سقف بلند دارالفنون پیچید. بر نکرد که اثر سکوت را در ما پیدا کند که بلند تر گفت هست شب
یک شب دم کرده و خاک
رنگ رخ باخته است
باد نوباوه ابر از بر کوه
سوی من تاخته است
دیگر سکوت معرکه دار می نمود که صدای رضا پیچیده بود
با تنش گرم بیابان دراز
مرده را ماند در گورش تنگ
به دل سوخته من ماند
و رضا چریک کلاس بود. و سال بعد خبرش رسید، خبرش در روزنامه کیهان چاپ شد که "خرابکار" در درگیری مسلحانه با ماموران کشته شده. و آن شب من و مجتبی و رضا انوری رفتیم تا غم نبود رضا را از دل به در کنیم. در باریک راه های پیچ در پیچ پس قلعه رها عربده سر دادیم، همان جا که رضا چند بارمان برده بود. و رفتیم تا نشستیم زیر کرسی حسن سبیل، برایمان نیمرو درست کرد و مجتبی از جیبش بیرون کشید گزیده شعرهای نیما چاپ کتاب های جیبی را و خواند:
بچه ها، زن ها
مردها، آن ها که در آن خانه بودند
دوست با من، آشنا با من
درین ساعت سراسر
کشته گشتند
[]
حالا شراگیم رفته و شعرهای نیما را خوانده در چند دی وی دی. می گوید آدرس بده برایت بفرستم. در پایان یکی از دی وی دی ها یک عکس هست از امامزاده عبدالله، و وقتی بعد سی و چهار سال مانده نیما را منتقل می کردند به یوش.

گفتم: بفرست گرچند ما با تو لجیم، چرا در را باز نکردی که پیرمرد را نگاه کنیم و این قدر از خیال نگوئیم که دیدیم پیرمرد را. چرا ما را به ملاقات با تاریخ ادبیات راه ندادی. اما بفرست.

و شرح آن شب که با صمد آقا رفتیم به امامزاده عبدالله برای یافتن قبر نیما. بماند برای خاطره ای دیگر.
تا صبحدمان در این شب گرم
افروخته ام چراغ، زیراک
می خواهم برکشم به جاتر
دیواری در سرای کوران