نخبگان و انتخابات؛ آیا قهر پایان می‌گیرد؟

این مقاله ای است که برای صفحه ويژه انتخاباتی بی بی سی فارسی نوشته ام

سه هفته مانده به برگزاری دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری، هنوز این انتخابات نتوانسته روشنفکران و نخبگان را همانند انتخابات قبلی به میدان بیاورد و درگیر مبارزه برای پیروزی کاندیداهايی کند که علائم روشن تری برای توسعه فرهنگی و رعایت اهل فکر می فرستند و علائق بیشتری برای توسعه فرهنگی از خود نشان می دهند.

سئوال این است که آیا نخبگان دلخسته از شکست در انتخابات گذشته، بار دیگر به قهر رو آورده اند یا در آخرین روزها از وحشت سانسور به نفع یکی از نامزدها به میدان می آیند؟

نهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری، که اولین انتخابات ریاست جمهوری در ایران بود که در دو دور انجام شد، بیش از همیشه در تاریخ سی ساله جمهوری در ایران، نخبگان را درگیر خود کرد.

در یک آزمایش سخت، و از دیدگاه روشنفکران جان فرسا، این بخش از جامعه به شدت درگیر انتخابات شد و به نوعی علیه شعارهای پیشین خود که نوعی تحریم ساکت بود، موضع گرفت.

پیشینه

تاریخ معاصر ایران از جهت نقشی که نخبگان در آن به عهده گرفته اند، از انقلاب مشروطیت در سال 1286 تا انقلاب اسلامی در بهمن 1357 کارنامه روشنی دارد.

دولت های حکومت سلطنتی مشروطه، با هر میزان از خودکامگی پادشاهان، نیاز خود را به نخبگان احساس کرده و همواره در جلب آنان کوشیدند، گرچه شرط اصلی دوری از تفکرات سیاسی بود، اما اگر این شرط پذیرفته می شد، زمینه رشد فراهم بود.

اما روشنفکران (که بخش پرنفوذی از نخبگان را تشکیل می دهند) از این مقوله دور بودند و جز دوران کوتاهی در نهضت ملی کردن نفت، آشتی روشنی بین آنان و نظام حاکم وجود نداشت.

نیمی از این دوران را مارکسیسم بر بخش بزرگی از جریان روشنفکری ایران حکومت می کرد و حضور اتحاد جماهیر شوروی در شمال کشور، حکومت را به سوی مبارزه با آن می برد که عملا مبارزه با روشنفکری معنا می داد.

آنچه در سه چهارم قرن بیستم روشنفکران را از نزدیک شدن به نظام حکومتی باز می داشت، همان تعریف قرن بیستمی روشنفکری بود که اروپا را در بر گرفته بود و در ایران علی شریعتی و جلال آل احمد از بزرگ ترین شارحان آن بودند و نسلی بر پايه همین تفکر تربیت شد و در انقلاب جلوه کرد.

این نسل به تبع الگوهای خود همیشه رفتار خود را علیه حکومت وقت تنظیم می کرد و از همین رو درگیر هیچ طرح سیاسی پوزیسیونی نمی شد؛ پس در رایج ترین نمونه ها، سکوت قهرآمیز، رفتار روشنفکران بود.

وقوع انقلاب و همصدايی با توده ها، کوتاه مدتی روشنفکران را به سوی آشتی با جریان انقلاب کشاند، اما کوتاه مدتی بعد (در سال 1358 همزمان با دیدار هیئت رییسه کانون نویسندگان با بنیانگذار جمهوری اسلامی) عملا این آشتی پایان گرفت.

سرکوب نشریات و کتاب های روشنفکران و زندانی کردن گروهی و اعدام دو تن از اعضای کانون نویسندگان و تبعید و مهاجرت بخش عمده ای از آنان عملا صحنه را در اختیار انقلابیون گذاشت تا نخبگان خود را تربیت کنند. فترت این دوران، بیست سالی به طول کشید.

انتخابات مجلس پنجم و انتخابات دوم خرداد به روشنفکران خبر داد که نخبگان جمهوری اسلامی می خواهند و می توانند فضای بهتری برای زیست روشنفکران فراهم آورند.

با این همه نشانه ای در دست نیست که روشنفکران در جریان این دو واقعه همصدايی های روشنی با نخبگان فن سالار نشان داده باشند. اما افق از جای دیگر باز شد و دولت اصلاح طلبان با رای خیره کننده ای روی کار آمد.

روشنفکران و دوم خرداد

هشت سال دوره ریاست جمهوری محمد خاتمی، بهترین دوران کار و زندگی برای نخبگان و دانش آموختگان و روشنفکرانی بود که برخی از آنان بعد از انقلاب مهجور و منزوی شده بودند.

چاپ کتاب های متنوع، روزنامه های مختلف که سلیقه های گوناگون را تا اندازه ای ارضا می کرد، ساخت فیلم ها و به صحنه آمدن تئاترها و اجرای موسیقی های زنده فضای تازه ای را ایجاد کرد که اهمیت آن از دید نخبگان دور نماند؛ گرچه در همان دوره هم جناح راست از طریق گروه های فشار موانع جدی در راه توسعه فرهنگی ایجاد می کرد.

اما در پايیز 1377 در ماه عسل دولت دوم خرداد با روشنفکران و نخبگان، قتل چند تن از روشنفکران (محمد مختاری، جعفر پوینده، پیروز دوانی، مجید شریف) توسط گروهی که نیروهای خودسر اطلاعاتی خوانده شدند و ابتدا پروانه و داریوش فروهر را به طرز فجیعی کشتند، به مخالفان جمهوری اسلامی امکان داد تا تاکید کنند که امکان آشتی روشنفکران و نظام جمهوری اسلامی وجود ندارد، اما تحولات آينده نشان داد که اجماعی در اين زمينه در ايران شکل نگرفته است.

حضور روشنفکران به همراه دیگر نخبگان (از جمله فن سالاران که بعد از پایان جنگ هشت ساله در کشور رشد کرده و سکان بازسازی و تحولات اقتصادی را در دست گرفته بودند) در انتخابات نهم ریاست جمهوری، حاصل تجربه ای بود که از همین کشمکش ها پدید آمد و به گفته دکتر عبدالکریم سروش بر بنیاد این نظر کارل پوپر قابل تبیین بود که نوشته است "وقتی باران آمد، باید چتری گشود".

آشتی نخبگان فن سالار و روشنفکران معترض، با بخش عمده ای از جامعه شهری در جریان انتخابات گذشته ریاست جمهوری حادثه ای بدیع بود که جز مواردی اندک در طول تاریخ یک صد ساله عمر قانون در کشور سابقه نداشت.

از این ترکیب اما پیروزی حاصل نیامد و برای سردی و دیر باوری کنونی نخبگان هم توجیهی جز این نمی توان داشت که شکست را انتظار نداشتند. آیا به دنبال آن شکست بار دیگر راه نخبگان و توده های مردم از هم جدا شده است؟

امتحان سخت

انتخابات نهمین دوره ریاست جمهوری به ويژه برای روشنفکران امتحان سختی بود، چرا که بعد از سال ها به میدان در آمدند و خود را هدف تیر مخالفان قرار دادند.

به تعبیر یک نویسنده، روشنفکران در جریان انتخابات تابستان 1384 ناگزیر شدند علیه خود برخیزند، و مردم را دعوت به دادن رای به کسی کنند که بیش از بیست سال - همصدا با مردم - علیه وی تبلیغ کرده و در لابه لای پیام های خود او را مظهر فرهنگ و نظامی دانسته بودند که جز آزار روشنفکران و سانسور آنها در سر نداشته است.

اما به ويژه در دور دوم انتخابات نهم ریاست جمهوری (تیر 1384) بازی به گوشه ای رسید که چاره ای جز انتخاب بین یک جوان تندرو و احساساتی یا یک روحانی کارکشته نماند و چنین بود که نه فقط نخبگان فن سالار که گروهی از روشنفکران همیشه معترض هم به میدان آمدند و از مردم خواستند که به همان کسی رای دهند که هشت سال قبل، در اوج نهضت اصلاح طلبی با تکرار القابی مانند "عالیجناب" به مقابله با وی رفته بودند.

استناد اصلی روشنفکران برای دعوت مردم به دادن رای به اکبر هاشمی رفسنجانی در انتخابات گذشته همان بود که چند سال قبل در فرانسه اتفاق افتاده و چپ ها را واداشته بود به دشمن همیشگی خود، ژاک شیراک، رای بدهند تا مبادا ژان ماری لوپن نماینده راست افراطی به کاخ الیزه نزدیک شود.

تجربه ایران به تحلیلگران انتخاباتی نشان داد که نخبگان و روشنفکران گرچه در انتخابات نهم بازنده شدند اما وزن اساسی دارند و می توانند در سرنوشت انتخابات - به ویژه در شهرهای دانشگاهی - اثر بگذارند، منتهی برای چنین کاری نیاز به رسانه هايی فراگیر دارند.

به باور تحلیلگران سیاسی، یکی از اصلی ترین دلایل جدايی راه نخبگان از رفتار جمعی توده ها، در همه سال های بعد از انقلاب در نگاهی می گذشت که این دو طبقه به صحنه سیاسی و امکانات موجود در آن داشته اند.

روشنفکران که در پاره ای موارد علمداری نخبگان جامعه را به عهده داشته و عملا طبقه مرجع را ساخته بودند در جست و جوی آرمان های انسانی عدالتجویانه، در نوشته ها و آثار خود به راحتی امروز را فدا می کردند.

اما توده مردم چنین نبودند و خواستار بهبودی هر چه اندک در زندگی روزمره خود بودند. درگیری در بحث های عمقی سیاسی از سرگرمی های روزمره توده مردم نبود.

اکنون پرسش پیش روی روشنفکران این است که چطور می خواهند ارتباط خود را با توده های رای دهنده مردم احیا کنند؟