دل مهربان زمین

این مقاله ای است که برای ضمیمه اعتمادملی نوشتم.

پنجاه سال پیش، هنوز انبوهی جمعیت همه آثار تاریخ تهران را از بین نبرده بود. دبیرستان ما، یکی از ساختمان های مجموعه ارک امین السلطان اتابک اعظم بود. درست زیر اتاق مدیر مدرسه آقای احمدزاده، که پنجدری یکی از ساختمان های ارگ اتابک بود، با گچبری ها و طاق بلند، زیرزمینی بود چهار میز پینگ پونگ در آن گذاشته بودیم. غروبی یکی از بازیکتان وقت دفاع از آبشار رقیب محکم خورد به دیوار و چینه فروریخت، پشتش خندقی و تاریکجائی هویدا شد.

هفته بعد قبل از آن که بیایند برای محکم کشیدن دیوار و ارتباط ما با آن تاریکجای قطع شود، به اصرار ما، دور از چشم بزرگ ترها، به وساطت دبیر ورزشمان، فراش مدرسه رضایت داد، ما چهار دانش آموز با کوله پشتی و چراغ قوه رفتیم به قعر تاریکی.

راه مخفی پیچاپیچ رفت، همه جا خاک گرفته و نمناک و وهمناک بود. گاه بوی بد، گاه چاله آب. گاه صدا و گاه فقط چک چک. تا رسیدیم به انباری پر از طاقه های پارچه، صدها طاقه و بعد از آن توآلت سینما رکس بود و راه بسته شد. ماجراجوئی ما تمام. همان اول کار چند بسته گیر آوردیم که چون بعدا باز شد، فقط من از آن سهم خواستم و دبیرورزشمان آقای دستگاه. سهم من را داد. که دسته ای کارنامه بود از مدرسه حقوق مشیرالدوله – ساکنان قبلی مدرسه ادیب -. فارغ التحصیلان تحصیلی 1297 امضا کنندگان مدیر مدرسه [ابوالحسن فروغی] معلم حقوق [دکتر محمد مصدق] و معلم زبان انگلیسی [کلنل ریاضی]. اول امضای دکتر مصدق باعث شد غنایم آن سفر را نگاه دارم و بعدا چند تائی از شاگردان را شناختم از جمله آنان مهدیقلی علوی مقدم [سپهبد بعدی] بود. کارنامه یکی می دانم برایش اضافه حقوق آورد. شاید جرقه ای از علاقه به تاریخ در همین گشت کودکانه زده شد.

سال ها بعد، وقتی با خبرنگارانی از همه دنیا به بازدید تونل ویت کونک ها در زیر سایگون، یعنی زیر پای بزرگترین اردوی نظامی آمریکا برده شدیم، وقتی گذرگاه مخفی پمپی را دیدم، وقتی درغار پی شانی در بامیان اثر آدمیان را دیدم چنان که در اسپانیا به تماشای تونل های در دل کوه های سیویل، همان شاگرد کلاس دوم دبیرستان ادیب بودم، همان قدر کنجکاو.
و این چاله راه ها را در همه جا می توان دید. از راه های فرار بازداشتگاه گلدیتس [محل نگاهداری اسیران نظامی عالی رتبه متفقین] تا گتو ورشو [محل نگاهداری یهودیان قبل از بردنشان به اردوگاه های مرگ ]، یادگاران خط ماژینو، و راهروهای سیبری... تا این هفته که گزارشی خواندم در ضمیمه آبزرور، از تونل هائی که فلسطینی ها کنده اند در غزه. تعدادش را چهارصد نوشته اند. تونل هائی از داخل مصر برای رساندن نفر، اسلحه و آذوقه به شهر محاصره شده.

بیهوده نیست که زمین به روزگاران به عنوان مادر مهربان آدمی مدح شده و آسمان ماوای فرشتگان و خدایان بوده است. زمینی که هم ریشه درخت و گیاه را در دل می پاید و می پروارند، هم آبی را که از آسمان می رسد صفا می بخشد و در رگ قنات ها و چشمه هایش به تشنگان می رساند. زمینی که به قرون و اعصار، دارائی های آدمیان غارت زده و یا نگران را در دل خود جای داده. انسان را از گرما و سرمای فصول محافظت کرده در هر جا، و در انجام زندگی هم آخرین مامن و مسکن، آخرین پناهگاهش شده.

اینکا با کشف این راه های دستساز، شمه ای دیگر از الطاف زمین در برابر چشم ها گشوده می شود. نوشته اند در غزه؛ گاه نیمه شبان به صدای فروریختن، هفت هشت خانوار یک جا یتیم وعزادار می شوند، با صدای آوار زمین خبر مرگ کسانی می رسد که وقتی دوست و دشمن خفته اند دارند برای ماندن راهی در دل زمین حفر می کنند.

روزی و روزگاری که کثرت جمعیت یا بلایای خودساخته، بشر را به صلحی جادودانی رهنمون شود. وقتی صلحی به تمامی رسید و کینه ها و نفرت ها را شست و آن گاه جا در جای زمین شکافته خواهد شد، مثلا زیرپای همین تهران ما، و نسل های دیگر خواهند یافت نشانه هائی از این که بشر در این قرون با خود چه کرده است. و یاد خواهند کرد از نفرت ها، کشتارها و دشمنی هائی که قرن ها انسان را واداشت چون مور و موش و شبکور در دل زمین راهی بجوید. غیرت و همیتی که بشر را بی ترس از مرگ به کاری چنین دشوار واداشت.

بگذار آسمان همچنان ارابه ها و کجاوه های خدایان دروغین را راه دهد و یا خیال را میزبان باشد، زمین، زمین مهربان همچنان میزبان حقیقت خواهد، میزبان خوب و بدها. و تا پای آن افسانه ها به زمین نرسیده خیر و شرشان پیدا نیست.