گذر ایرانی ها بر انتخابات آمریکا

این یادداشتی است که برای هفته نامه اعتماد نوشته ام
ما شصت سالگان، از سال شصت ميلادي، انتخابات رياست جمهوري امريکا را دنبال کرده ايم. همان زمان از يک جهانديده پير شنيدم که انتخاب ساکن کاخ سفيد با سرنوشت ما ايرانيان ارتباط دارد.

در آن انتخابات ريچارد نيکسون نانوازاده و معاون ژنرال آيزنهاور به سناتور جان کندی اشراف زاده و جوان باخت و در رياست همو بود که جهان دگرگون شد تا لبه جنگ جهاني سوم رفت، گيرم بخت يار جهانيان بود و در ماجراي خليج خوک ها، در اردوي مقابل - اتحاد جماهير شوروي - ميانه رويي مانند خروشچف بر سر کار بود و مشغول پاکسازي کرملين از آثار وجود استالين. سهم ايران هم اصلاحاتي شد که شاه سابق گرچه به نام خود نوشت و بر آن افتخارها کرد اما هرگز از تلخي ياد آن غافل نشد. يا در سفر چهارم به امريکا که کندي جوان، حتي معاونش را هم به استقبال از وي نفرستاد و در ملاقات با ميهمان تاجدار کم سن و سال تر از خودش، با يادآوري کودتاي 28 مرداد و خدمتي که امريکايي ها به او کردند تا به قصر برگردد، کارهايي را که بايد بکند به او ديکته کرد. و حاصل همان اصلاحاتي شد که به انقلاب شاه و ملت شهرت گرفت و در حاشيه اش، بازگشت شور و حالي به فضاي سياسي کشور و انتخابات مجلس بيستم شد. پس اگر هم در سفارش جهانديده ترديدي بود، رفع شد.

اما چيزي از انتخاب کندي نگذشته، اول دستگاه هاي اطلاعاتي غرب و بعد خبرگزاري ها و سرانجام بعد از يک هفته رسانه هاي حزبي مسکو اعلام داشتند که به کودتامانندي خروشچف از کاخ کرملين رانده و شبانه به خانه اش فرستاده شده و تز همزيستي مسالمت آميزش هم دفن. چنين بود که باز آن سالخورده دنياديده مرد ما را اندرز داد که تحولات همسايه شمالي را هم بپاييم چرا که سرنوشت ما به ميزان زيادي به آن بستگي دارد.

اما ما از کنار هم نهادن دو نوع تغيير، يکي با صندوق راي و ديگري پشت ديوار و مخفيانه، تفاوت دو اردو را دريافتيم. همين تفاوت اولي را اهميت داد و اهميت را از دومي گرفت.

قرار بود و چنين آئين ما شد که خيلي به ديده نگيريم که داوود خان در کابل چه مي کند و نپرسيم چرا در بغداد مي گذارند جنازه رهبران برکنار شده شان چند روز بر تيرهاي برق ميدان التحرير آونگان بماند، حساس نباشيم به اينکه در سرزمين ترکان جوان چه مي گذرد که گهگاه نظاميان با محاصره مقبره آتاتورک اعلام حکومت نظامي مي کنند، يا شيوخ خليج فارس با نظاميان و کنسول هاي بريتانيايي به کدام زبان نرد عشق مي بازند و پشت سر هر کدام شان کسي مانند کلنل مک داول چه مي کند که در ظاهر مدام تعليمي را زير بغل دارد و سبيل روغن زده تاب مي دهد. حتي در سرمان بود که خيلي در سرنوشت ما اثر ندارد که در جدال بين جانشينان دموکرات مسلک و به اخلاق آراسته گاندي و نهرو در حکومت لائيک هند با همسايه شان چه مي گذرد. چه مي گذرد در آن قطعه فقير و پريشان و قبيله يي شبه قاره هند که بنيانگذارش روزي يک بطري جک دانيل با يخ مي نوشيد، اما از اصرار بر سر بنيانگذاري جمهوري اسلامي پاکستان دست برنداشت. هيچ کدام از اين تحولات به گفته آن جهانديده پير در زندگي ايراني ها موثر نبود مگر انتخابات امريکا. که او مي گفت همواره بايد گوش به زنگش باشيم.

چنين است که دارد پنجاه سال نزديک مي شود که چشم مان به انتخابات امريکايي ها خيره مانده است. همان آغاز هر چقدر انتخاب جان کندي خبري ناگوار بود و دردسرها براي نظام پادشاهي ساخت اما ترور وي و با تنفسي در دوران ليندون جانسون کابوي تگزاسي، سال 1968 انتخاب ريچارد نيکسون به رياست جمهوري چنان خبر خوشي بود که شاه احساس کرد هماي سعادت بر شانه اش نشسته و همان زمان بود که ادعاي نظرکردگي در او چندان قوي شد که به زبان آورد، آن هم در گفت وگو با دو خبرنگار ملحد اروپايي که پيدا بود خود اعتقادي ندارند و با تعجب و حتي به نوعي تمسخرگي گوش کردند به اين ادعا.انتخاب ريچارد نيکسون براي هيچ رهبري در جهان به اندازه شاه ايران خبر خوش نداشت. نيکسون همان کس بود که جلسات مربوط به طراحي کودتاي 28 مرداد در دفتر وي که معاون آيزنهاور بود، برپا مي شد و به خوبي از عمليات آژاکس خبر داشت. همو بود که شانزده آذر سال 32 با هيات پرتعدادي از تصميم سازان و سرمايه داران امريکايي وارد تهران شد فاتحانه و در مقدمش دانشگاه تهران برخاست و سه قطره خون از گلوي جنبش دانشجويي به زمين ريخت که هنوز مي جوشد و همو بود که در دوران بيکاري بعد از شکست از جان کندي، در شرکت کوکاکولا مشاورت گرفته بود، در همان سمت به تهران آمد و با آمدنش بهترين معاملات ممکن شد و اين آغاز يک دوستي بلند بين او و شاه شد. اين دوست در دوران رياستش حکومت پادشاهي ايران را به جايي برد که به ژاندارمي امريکا در خليج فارس مشهور شد، بزرگ ترين هم پيمان امريکا در منطقه شد، و بزرگ ترين زرادخانه سلاح هاي مدرن امريکايي به طوري که بعضي از سناتورهاي امريکايي را به وحشت انداخت که مبادا اين انبوه سلاح روزي به دست گروه هاي ضداسرائيلي بيفتد. اما هر بار هم مشاوران کاخ سفيد و هم حکومت ايران با نمايش قدرت و محبوبيت خود نشان مي دادند که خطري تهديدشان نمي کند.

تمدن بزرگ

پروازي که با انتخاب ريچارد نيکسون اتفاق افتاد و شاه و نخست وزيرش آن را به سوي دروازه تمدن بزرگ توصيف کردند وقتي به اوج رسيد که بريتانيا نيروهايش را از خليج فارس برد و پذيرفت که به جايش حکومت ايران محافظ امنيت بزرگ ترين آبراه جهان باشد. حاصلش اول 10 ميليارد دلار خريد نظامي براي نيروي دريايي بود و بعد قرارداد 1975 با عراق ممکن شد، و حاصل ديگرش که مسموم ترين هديه يي بود که دولت نيکسون به حکومت ايران داد، يا کاري که با انجامش مخالفتي نکرد افزايش بهاي نفت بود که در فاصله دو سال اقتصاد جهان را دگرگون کرد. تمدن بزرگ را در خيال شاه آنقدر نزديک کرد که اعلام داشت تا پنج سال ديگر ايران جزء پنج قدرت صنعتي مي شود. و ديگر چنان تهران و واشنگتن به هم دوخته شده بودند که شاه بيش از امور ايران مدام مشغول وساطت براي اردن و مصر و مراکش و حتي سوريه بود. به نوشته لوموند شاه پيشکار امريکا در خاورميانه شده بود. پس چه عجب اگر همزمان با باز شدن دروازه شهر ممنوع پکن به روي نيکسون، پرواز هواپيمايي ملي نيز راهي چين شد و شاهزادگان ايران ميهمانان مدام شهر ممنوع. ديگر حضور ارتش ايران در ظفار براي پاک کردن نوک دماغه خليج از کمونيست ها امري عجيب نبود.

روياي بزرگ شاه با افتضاح واترگيت به هم ريخت. روزي که ريچارد هولمز رئيس سابق سيا که بعد به سفارت امريکا در تهران منصوب شد، به دفتر شاه رفت که خبر بدهد رئيس جمهور قصد استعفا دارد از بدترين روزها براي کسي بود که نشانه هايي از بيماري جانکاهش هم ظاهر شده بود. اما اسدالله علم وزير دربار شاه حضور داشت که به او اطمينان بدهد که خر ايران از پل گذشته، ديگر هر رئيس جمهوري در امريکا مجبور است بزرگي ايران را بپذيرد ،چاره يي ندارد. و در دوران کوتاه جرالد فورد شاه به خود حق مي داد که به امريکايي ها در مورد همه حوادث منطقه رهنمود بدهد. دهه هفتاد به ميانه رسيده بود و او گمان نداشت که انتخابات بعدي رياست جمهوري امريکا اهميتي چنان مي گيرد که گرفت. و امريکايي هاي دلخور از افتضاح واترگيت، فورد پاکدامن را انتخاب نکردند. شاه و نزديکانش که هرگز گمان نمي کردند از واشنگتن خبري بدتر از انتخاب جان کندي بشنوند تا يک هفته مانده به روز راي گيري انتخابات 1976 با خيال راحت مشغول برنامه ريزي براي گسترش حزب سراسري رستاخيز بودند که پشت به دموکراسي ليبرال و از روي الگوي هيتلر و لنين و موسوليني ايجاد شده بود. همداستاني تهران و واشنگتن چنان شده بود که ساواک اجازه گرفته بود در ايالات متحده امريکا مخالفان حکومت ايران را تعقيب و مراقبت و شنود کند و سيا هم در داخل ايران همه کار خود را از ساواک بخواهد و سرخود هيچ اطلاعاتي جمع نکند. شاه و سفير پرآوازه اش در امريکا - اردشير زاهدي- باور نکردند که شاهين بخت که چنان آسان و راحت هشت سال پيش بر سرشان نشسته بود، با راي مردم امريکا به يک کشاورز بادام زميني فروش ساده دل و مبلغ مذهبي به جغدي تبديل شود که بر بام آنها نشست.

کارتر بي شناختي در سياست خارجي نرسيده به کاخ سفيد در ميان شعارهاي حقوق بشري از ايران هم سخن بگويد. و همين براي زلزله انداختن بر اندام شاه بيمار و حکومتش که از نظر اقتصادي هم با تورم و گراني دست به گريبان بود، کافي مي نمود.

انقلاب ايران زلزله يي بود که به ارکان حکومت امريکا افتاد. تمام دولت کارتر را از خود پر کرد. اشغال سفارت امريکا و گروگانگيري پنجاه امريکايي با دولت جيمي کارتر همان کرد که جنگ ويتنام با جانسون، و افتضاح واترگيت با جمهوريخواهان و جرالد فورد.

صحنه برگشت. ايران که کارتر از دستش داده بود و به همين گناه هم دوباره انتخاب نشد، جاي حکومت پادشاهي هم پيمان امريکا را به يک حکومت استقلال طلب و بيگانه ستيز داده بود. ايرانيان آنقدر صبر کردند که شصت هزار مستشار نظامي امريکايي با خانواده هايشان با عجله تهران را به قصد قبرس و استانبول و ابوظبي ترک کنند و بعد به سفارت امريکا ريختند. و چنين بود که انقلاب دوم هشت ماه بعد از پيروزي انقلاب اول شکل گرفت و حادثه يي جهاني شد. اين حادثه يک جابه جايي کوچک در دل تاريخ بود. انتخابات بعدي رياست جمهوري امريکا که نتيجه آن گمان مي رفت مانند همه آن بيست سال بر سرنوشت ايران و ايراني ها اثر بگذارد، اين بار اعجابي کرد. زير تاثير ايران و انقلابش کارتر انتخابات 1980 را باخت و در کتاب خاطراتش نوشت من نه به رونالد ريگان که به روح الله خميني باختم.

اريک رولو چندي بعد نوشت حالا ديگر امريکايي ها بايد دلواپس انتخابات ايران باشند.

پايان دوقطبي

اما دنيا بر اين قرار نماند. بر اساس تحول بزرگي که انقلاب ايران در آن بي تاثير نبود، ابرقدرت سرخ همسايه شمالي ايراني، در اوج بحران گروگانگيري براي غرب، گامي جلو نهاد و ارتش سرخ وارد افغانستان شد و سينه به سينه مسلمانان قرار گرفت. و اين باتلاقي بود که بلوک شرق با همه ابهتش يادگاران لنين و استالين را در آن غرق کرد و پنج سال بعد اتحاد جماهير از هم پاشيد و شرق اروپا هم. جهان دوقطبي هم. شعار نه شرقي و نه غربي انقلاب و جمهوري اسلامي با پاک شدن شرق از روي نقشه سياسي عالم به ستيز با امريکا خلاصه شد. هشت سال رونالد ريگان را ايراني ها و عراقي ها صرف جنگي کردند که صدام حسين آغاز کرده بود. راهي براي غرب تا پاسخ غرب ستيزي ايراني ها را بدهد. جز آنکه تلاشي براي نزديک شدن به ايراني ها،نزديک بود ريگان را به رئيس جمهوري بدل کند که استعفا را پذيرفت. افتضاح ايران - کنترا بزرگ ترين بحران دوران رياست وي بود که جاي خود را در انتخابات 1988 به جانشين خود داد اما ديگر نتيجه انتخابات براي ايراني ها مهم نبود. بلکه خود هر سال درگير انتخاباتي بود که برايش هزار بار از انتخابات امريکا مهم تر بود. اما نمي توان گفت انتخابات سال 1992 رياست جمهوري امريکا براي ايراني ها و دولتمردان شان اهميتي نداشت که داشت. اما نه به حالي مانند شاه در سال 1976 و نه در موقعيت سال 1980 که هر تصميم تهراني ها در سرنوشت نامزدها موثر بود، بلکه اين بار در جست وجوي هماورد يا هم صدايي. براي بيرون آمدن از تاريکي دشمن ساز و شايد رسيدن به تفاهمي بر اساس احترام متقابل. چنين خيالي از تحقق دور نماند. انتخابات رياست جمهوري 1376 ايران توجه جهانيان را جلب کرد و از جمله منتخبين انتخابات آخر امريکا را. کلينتون و دولت دموکراتش به موجي که انتخاب محمد خاتمي در دنيا در انداخت، تن دادند. جلوه دوم خردادي اصلاحات ايران و سياست تنش زدايي، کلينتون را در سازمان ملل دقايقي چند منتظر گذاشت تا بلکه با دست دادن با همتاي ايراني فرصت تاريخي بسازد.

فرصتي از دست رفت و هشت ساله رياست کلينتون در ميان ناباوري به پيروزي معاون وي ختم نشد چنان که هشت ساله خاتمي هم به پيروزي هيچ اصلاح طلب يا ميانه رويي نرسيد. آنچه در انتخابات آغاز قرن بيست و يکم امريکا رخ داد و جرج بوش جوان با جمع نومحافظه کاران به کاخ سفيد رفت، چهار سال بعد در انتخابات نهم رياست جمهوري ايران تکرار شد. نومحافظه کاران ايراني به رياست محمود احمدي نژاد برآمدند و عقربه ها برگشت به بيست و پنج سال قبل، بار ديگر تلخي در کام ها افتاد. اين بار در فضايي که حضور نظامي امريکا در همسايگي ايران ايجاد کرده، تا تهديد به حمله نظامي خصومت جلو رفت. اما در ماه هاي پاياني رياست جمهوري بوش کوچک، از آن فضاي پرتهديد و پرتنش چيزي نمانده است. مخالفان ثابت قدم جمهوري اسلامي که چشم انتظارشان در همه سال هاي بعد يازده سپتامبر به بوش بود تا مگر کاري کند، اينک در زماني که کشتي جمهوريخواهان به گل نشسته و نور رستگاري در جبينش پيدا نيست، اميد خود را به مک کين بسته اند تا مگر وعده هاي ناتمام جرج بوش را عملي کند. اما اين از عالم خيال است و در واقع ثابت ترين موضوع خارجي انتخابات امريکاست و ايراني ها ناخواسته در وسط ماجراي ايالات متحده نشسته اند. همزمان نمي توان گفت دولتمردان ايراني به گفته هاي اوباما و هيلاري بي تفاوتند. هنوز صداي مادلين آلبرايت در گوش هاست که به خاطر حضور امريکا در 28 مرداد از مردم ايران عذر خواست. اما در آن زمان اصلاح طلبان در تهران بر سر کار بودند و چنين ميداني نمي گرفتند و چنين فضايي در اختيارشان نبود. اينک اما جانشين خاتمي که ادعاي تنش زدايي هم ندارد هم نامه نوشته است و هم با امريکايي ها به گفت وگو نشسته و هم سه باري آماده و حاضر به يراق به نيويورک رفته - که هيچ رئيس جمهوري از ايران نرفت. پس مي توان گفت منتخب انتخابات 2008 امريکا شايد با دادن پاسخي به نامه بي پاسخ مانده محمود احمدي نژاد، دفتري را که سي سال پيش پاره شد، از سر بگيرد.

رسانه هاي جهاني نشان دادند که انتخاب رياست جمهوري ايران در 10 سال اخير هم از چشم دولتمردان امريکا دور نبوده است. چنان که همه اين سال ها نخبگان ايران انتخابات امريکا را پاييده و نگران سرنوشت خود بوده است.

پس شايد بتوان با اندک دستکاري نظر خانم رابين رايت نويسنده واشنگتن پست را پذيرفت و گفت در شصت و چندي سال که از جنگ جهاني دوم مي گذرد، سي سالي را ايرانيان در جست وجوي سرنوشت بهتر نگاهشان به انتخابات امريکا بود و اينک سي سالي است که امريکايي ها براي رسيدن به آرامشي چشم شان به خبرهاي رسيده از تهران است.

10 سال پيش دوره اول روابط ايران و امريکا را هم آغوشي در تاريکي نوشتم و دوره دوم را خصومت در تاريکي. گمان مي رود که بعد از انتخابات ماه آينده امريکا فضا روشن تر شود.

و در اين چهل و هشت سال که شرحش رفت، دوازده بار مردم امريکا براي انتخاب رئيس شان به پاي صندوق رفته اند، ما ايراني ها در همين سي سال فقط 9 دولت و شش رئيس را با صندوق راي برگزيده ايم. در انتخابات برگزيده اند. اما داستان همچنان باقي است و اينک، در هر دو پايتخت قطورتر از پرونده آن ديگري دفتري نيست.