با باقی و برای باقی

دیشب که عماد باقی باز به زندان اوین نازل شد، به یادش بودم، نه برای آن که پریروز خودش حدس زد که به آن جا می برندش و آماده بود، بلکه به دلیل آن که مرغ دلم هوا گرفت.

پائیز سال 1379 بود و کمتر از دو سال از زمانی که دوباره مطبوعات جانی گرفته بودند. مرغ دلم هوای آن روزها کرده است. تا دوباره روزنامه نگاری گل کند، قتل های زنجیره ای رخ داد و ما را مانند بادبادکی هوا برداشت. فرصت نبود تجربه ها را به هم منتقل کنیم. روزنامه یعنی شور، یعنی جوان، یعنی دانشجو، یعنی دخترک های روسری بسته با شلوار جین و فرز، یعنی پسرهای غیرتی و خجالتی. روزنامه یعنی ساختمان ویلائی مسکونی که در بالکنش چترهای بزرگ رنگی زده اند و آقا شمس سجاده اش را پهن کرده و فردایش "جامعه" می شود. که وقتی خبر مرگش را می آورند هزار تائی جوان شمع به دست در میدان جوانان جمع می شوند، تا شمس خبر دهد که فردا روزنامه خواهیم داشت یعنی توس،اما وقتی توس را سر می برند شمس و جلائی پور و نبوی را گرفته اند و محسن روی تخت عمل قلب. اما یک ماه نکشید.

پس روزهایمان به شوق می گذشت و به شور، از آن جا به نشاط و از آن جا به صبح آزادگان. از آن طرف صبح امروز و خرداد. سعید حجاریان و عبدالله نوری را هم از معاونت های سیاسی و اجتماعی رییس جمهور به روزنامه کشانده است. تا آن که قتل های زنجیره ای میدانی تازه داد به روزنامه ها. و از آن سو رهبر جمهوری در مصلا اصطلاح "پایگاه دشمن" را برای مطبوعات به کار برد. و همان شبش به شرحی که خود گفته است آقای علیزاده رییس دادگستری تهران نامه نوشت به قاضی دادگاه 1413 جوانی به نام سعید مرتضوی که احساس کرده بود بر او تکلیف شده پایگاه های دشمن ببندد. چنین بود که مجتمع قضائی کارکنان دولت به کار افتاد.به ریاست آقای اژه ای، و یک مرتبه پرکار شد. دیگر پرونده شهرداری و ارج در مقابلش چیزی نبود. هر روز خبری رسید. مهندس سحابی و آقای عبدالله نوری رفتند به درون. اکبرگنجی هم از برلین برگشت و میهمان شد. شمس و باقی و دکتر صفری هم. و در آن روز پائیزی من و نبوی و زیدآبادی هم اضافه شدیم.

مهندس که سال ها را در همین جا گذرانده و در همین ساختمان، گوشه هائی را با خاطره مهندس بازرگان و آقای طالقانی نشان می کند، شمس هم و دیگران هم، اما من اصلا تصوری از زندان نداشتم . در زندگی حرفه ایم مرگ ، تصادف، گروگان گیری و هواپیما ربائی قابل پیش بینی بود اما زندان . در جاهای دیگر دنیا به شیطنت های حرفه ای نصیبم شده بود، در وطن گمان نداشتم. اما اتفاق افتاد. خواستند و مانند دیروز که باقی رفت . من هم رفتم یک روز دفتر آقای مرتضوی و دیدم متعجب اند. معلوم شد گروه رفته به منزلم. من پیشدستی کرده بودم. ساعت هفت صبح بود. تا خانه و کردان را بگردند و ما برگردیم دوباره شهر، شد ساعت از نیمه شب گذشت و این جوان های مامور معذور و گاه شرمگین از ماموریت خود، از پای افتاده بودند. خواب آلوده مرا که خرد و خمیر بودم تحویل افسر نگهبانی دادند که با اعتراض می گفت بعد از ساعت ده زندانی نمی پذیرد. آن شب میهمان خلیل رستمخانی شدم که گروگان بود تا روشنک برسد و او که می دانست روشن سرطان دارد می گفت تا هر وقت شود می مانم که او نیاید. خلیل ماند و دل بی رحم دوستان. اما روشنک هم به روزگار نماند. این تنها شبی در عمر که با خلیل گذشت با همه خستگی و حضور مزاحم نوحه خوانی متقلب، خوش گذشت. روزهای بعد در انفرادی گاه که از هواخوری کلمه ای می گفت و خبری می رساند چه دلچسب بود. اول بار او خبرم کرد که محمدقوچانی در سلول بغلی است می شد سال ها ماند و نفهمید. آن شب اول از محبت تنها افسر لیسانسیه اداره زندان ها برخوردار شدم که مانند همه جوانان بود می خواست بداند، و صبح نخوابیده هنوز، تازه برای طی مراحل اداری راهی دم در. و ساعت نه و نیم راهی بند 325 که خانه سیدضیا بود. و من از خانه خاطره ها دارم و وقتی مهندس سحابی گفت ما نگاهمان به گونه ای دیگر بود.

پاسبان مرا که کیفم در دستم بود از در محوطه 325 رد کرد و دیدم چند ده چشم در حیاط، وقت هواخوری به من دوخته، ردیف درختان بلند سید ضیا در انتظار. معذب بودم از نگاه ها که صدای شمس بلند شد که گفت رسید شازده بالاخره. معلوم شد منتظر هستند. و لحظه ای بعد باقی. و چند دقیقه بعد خدمت مهندس رسیدم.عزت الله سحابی با آن مردمداری و آقائی حتی اگر در سلول هم باشد فریادرس است و تکیه گاه. هنوز شلوار کردی را که دادند نگه داشته ام . آن روز ابگوشتی درست کرده بودند، منتظر ماندیم تا دکتر صفری از زمین والیبال برسد. تلفن عمومی هم به راه بود و اتاقکی هم بود مثل دکان .دیدم مرد قد بلندی سلام العلیکم غلیظی گفت و یک جعبه بزرگ میوه برداشت که ببرد. محمد در مقابل نگاه متعجب من توضیح داد که طرف دیگر حیاط بند روحانیت است و نگاه نکن به آقای عبدالله نوری که در یک اتاق تنها و جدا هستند، بقیه بند روحانیت شاد و شنگول، مشغول آواز و خورد و خوراک اند چه جور. یک روز هم از دور معلم سابق خودم آشیخ علی تهرانی را دیدم شکسته و نحیف، همچنان عصبی و پریش از کنار دیوار می رفت. روزی که بازرسان ریختند و بند روحانیت را وارسی کردند الات و ادوات دود و خماری بود که جلو ورودی مانند موزه شده بود.

از همه شادتر و هیجان زده تر به دیدنم باقی بود. باقی اصولا با تنهائی مانوس نیست. یا باید روزنامه ای بخواند و آن را با صدا ورق بزند، یا در آن زمان از سروکول کسی مانند گنجی بالا برود. با رسیدن هر تازه واردی خدا را شکر می کرد که دارد تخت ها پر می شود. با قد بلندش و دمپائی لخ لخی که روی زمین می کشید و می پرید، مدام از این ور حیاط به آن ور می رفت و برای خود کار می ساخت. از بخش تلفن به داخل محوطه. از اتاق به مغازه، در همه حال به کار زندانیان می رسید و همان جا به فکرش افتاد تا یک نهاد و جمعیتی برای دفاع از حقوق زندانیان [نه الزاما سیاسی ها] ترتیب دهد. پای حکایت زندانیان عادی می نوشت همان طور که شمس. اما اگر شمس حکایت های شیرین داشت از دوره های نویسندگی و درس و مشق این سو و آن سوی جهان، باقی شرح می داد از دوران طلبگی و در دفتر آیت الله منتظری و ماموریت رسیدگی به محاکمات اوین. او پرعصب و جدی بود با موضوع مسائل درگیر می شد. چنین بود احوال بند تا اکبر رسید از طرف دیگر اوین که آن خود حکایتی دیگر است. اکبر هیچ گاه هیچ قاعده و قانونی را برای زندانی قائل نبود. معتقد بود کار زندانی شورش علیه ظلم است و این تعطیل بردار نبود. اکبر که داور او را نام نهاده بود اکبر جنگی، گاه تا صبح به جدل با شمس و باقی مشغول بود.

من و شمس در اتاق مهندس سحابی که چون قبلا اتاق کرباسچی بود به آن می گفتند اتاق سران نظام، باقی و دکتر صفری با هم و مدام به ماجرا. و هر صبح سرنزده آفتاب، وانشده چشم های ما زخواب، عماد می رسید که روزنامه را گرفته بود و برای ورق زدن باید بالای سر من می نشست شرق شرق.شمس نگران بود که فلانی دیشب تا پاسی به روز حافظ می خواند برای زندانیان . داعیه ندارد صبح به این زودی بلندکردن او، اما عماد خودش که نماز را می خواند دیگر باید خلق بلند می شدند.

غروب شد، اولین روز زندانم بود. از پنجره به آسمان نگاه کردم، خانه ام در همان نزدیکی بود به نظرم رسید آسمان همه جا یک رنگ نیست. یک جور نیست. نرسیده دیدم آسمان دل عماد ابری است. دلش برای همسرش که لحظه ای از مقابل چشم او دور نمی شد و دخترهایش تنگ شده بود. تلفن های پنج دقیقه به پنج دقیقه جواب دلتنگی اش را نمی داد، چندان که وقتی دو ماهی رفتم به انفرادی و بخش های دیگر و دوباره به 325 برگشتم مهندس سحابی رفته بود اما باقی به همان حال بود و به همان حال سه سال ماند.این بار در اتاق سران نظام با شمس تنها ماندم. شب ها فال قهوه و داستان تاریخی . شب های فال و شب های سعدی خوانی. روزهای انتظار برای دیدن دو دقیقه آقای نوری را.

وقتی شمس و داور و من و محمدقوچانی و زید را به انفرادی میهمان کردند. عماد بال بال می زد که او را هم بیاورند. و همان جا بود که جای مهرانگیزکار را پاسبانی نشانم کرد، پرسیدم خانم ها را هم مگر این جا می آورند، با عتابی به همان لحظه شیرینی که داشت گفت این ها این چیزها سرشان نمی شود.

اما مهم تر این که در آن زمان، ما در زندان بودیم، اما شهر زنده بود، و در هوا شور موج می زد. صدای دانشجوها می رسید به گوشمان همان جا هم. شهر پر بود از شور، پر بود از حرکت. نه الزاما اعتراض و تظاهرات ، بلکه زندگی، نمایشگاه ها، جشنواره ها، شعرخوانی ها، جلسات هم، انجمن های دانشجوئی همه مشغول و برنامه گذار. یک سویش زندان بود و کشمکش . ما در مغاک اوین افسانه ای، زندگی دشوار بود اما جریان داشت. آن هم چه جریانی. چه شوری. آن قدر که زندانی را هم زندگی می داد و از افسردگی منع می کرد. شب ها حکایت خود داشتیم. لایحه های هر روزه دکتر صفری و باقی. کارکشائی های مدام شمس. خبر وزن کم کردن جناب نوری و مداواهای پزشکی دکتر صفری. وقتی تلفن هایمان را قطع کردند که هنوز که هنوزست برای سیاسی ها قطع شده، ماجرائی بود. هر کس از زندانبان و زندانی رسید از ما خواست غم نخوریم و اگر پیامی داریم بدهیم برسانند. آن ها که به خاطر رساندن پیام های گنجی به انفرادی افتادند از شمار خارج اند که کس به اندازه اکبر با زندانی های عادی مانوس نبود. می گفت اینان قربانی هستند. آن ها که برایمان کتاب آوردند. پاسبان های جوان که سر رفتن با گنجی به دادگاه با هم دعوا کردند. و روزهائی که اگر در زمان خود سخت بود باری خاطره شد. مگر جائی که داور نبوی هست سخت می گذرد. مگر آن روزها که داور هم افسرده بود و می زد به در و دیوار. که کسی باید دم دستش نمی رفت. این را رییس روسا هم می دانستند.

اما این بار هیچ کس نیست در آن جا که عماد را برده اند، خیالش هست، ما از او باخبرتریم تا او از ما،فضای جهانی امکان نمی دهد عماد فراموش شود . اما کاملا برایم قابل تصورست که 325 دگرگون شده. آن سربالائی. صدای انفرادی های زنان. آموزشگاه. روسائی که چه زود عوض می شوند. و بیشترشان به اتهام فساد همان جا زندانی، اقای کریمی راننده مینی بوس که از بیست سال پیش آن جا بود. باورم نبود که راست باشد این سخن . و بند سه که به نظرم به نام امیرانتظام ثبت تاریخ شد. همان جا که امروز اکبر باطبی هست. زمانی علی افشاری بود.

حالا باقی برگشته به همان جا. اما چه سخت است تنها. روزگارمان را به چه روزی انداخته اند، همان که می گفتند کردند با ما، البته به تولائی رائی که در سوم تیر داده نشد. یکی به واشنگن است، یکی به نیویورک، یکی در شمال به کار معماری مشغول، یکی پریشان تر از پیش کز کرده. آشفته کرده یادها را. باقی همچنان با گوشش سنگین، رفت به سرزمین کاج ها و دردها، اوین. به اتهام همان کاری که از آن موقع شروع کرد: رسیدگی به حقوق زندانیان. بد نبود اگر دوباره همه مان بودیم با هم . گاهی داور از من می پرسد که آی دشمن این جا چه می کنی. و این سئوالی است که گاه خودم از اکبر می پرسم. حلقه در حلقه از گوشه و کنار عالم صدا می آید. هنوز کسی نمی گوید ما بازی را باخته ایم. همین دیروز بود که برای اکبر خواندم هزار باده ناخورده در رگ تاک است.